Ke kulaiwi o koʻu mau kupuna.
Hōʻano Hope ʻia: 20 Iulai, MH2002; 6:45:33 PM.
For the ʻōlelo-impared: This is a journal of my travels in Ireland, documented in Hawaiian. The journey begins June 17, 2002..

Saturday, July 20, 2002

Hiki ke heluhelu ʻia kaʻu mau mokuna a pau i kākau ai ma ke kōmi ʻana i nā loulou ma ka ʻalemanaka ma ka ʻaoʻao ʻākau o kēia palapala.

Ua hoʻouka ʻia nā kiʻi a pau a māua ʻo Mālia i paʻi ai ma ʻIlelani. E koho i nā loukou "Kiʻi" ma ka ʻaoʻao ʻākau, ma lalo o ka ʻalemanaka. Hoʻokaʻawale ʻia nā kiʻi ma ʻekolu pūʻulu - nā kiʻi i paʻi ʻia ma Dublin, Glen Colm Cille, a me Sligo. E nanea.
10:48:08 AM    comment []


Monday, July 15, 2002

Ua hoʻi māua ʻo Mālia i Dublin i kēia lā, a kau māua ma luna o ke kaʻa ʻōhua no ka hele hou ʻana i Temple Bar. I ka lā ʻapōpō, e kau ana māua ma luna o ka mokulele no ka lele ʻana i Newark, a e noho ana māua ʻelua lā ma Philadelpha no ke kipa ʻana aku i koʻu mau ʻanakē, ʻanakala, a me nā hoahānau he nui. ʻO kēia ana ka mokuna hope aʻu e kākau ana no kēia puke moʻomanaʻo; e kākau paha au i kekahi pepa pela manaʻo no ka huakaʻi ma hope.
5:39:04 PM    comment []


Sunday, July 14, 2002

Ua neʻe māua mai ka hōkele ʻo Riverside ma Sligo a i Markree Castle. He hale kahiko loa kēia i kūkulu ʻia 350 makahiki aku nei, a he moʻopuna ke kanaka nona ka hale na ke kanaka nāna i kūkulu. I loko nō o ke kahiko o ka hale, ua nani nō ʻo loko, a loaʻa ka uila, kelepona a me nā mea ʻē aʻe e pono ai ka poʻe e kipa mai ana. ʻAʻohe mea e hana ai ma kahi o Markree, a ʻoiai he Lāpule kēia, ua noho wale nō māua ma ʻaneʻi me ka nānā kīwī. I ka lā ʻapōpō, e hoʻi ana māua i Dublin ma luna o ke kaʻa ahi.
5:38:20 PM    comment []


Saturday, July 13, 2002

ʻO nehinei ka hālāwai hope ʻana o kā māua papa ʻŌlelo ʻAiliki, a me kaʻu hui hope ʻana me Paddy no ke aʻo ʻana i ka hoʻokani bodhrán. I ka wā a māua i hui ai, ua kipa mai kekahi mea kākau o ka nūpepa ma Glen Colm Cille. Ua paʻi ʻo ia i mau kiʻi o māua, a ma kaʻu pela ʻana i koʻu inoa hope no ia kanaka, ua pūʻiwa loa ʻo Paddy. ʻO Ó Donaghue kona inoa hope, akā, i kona wā ʻōpio ua neʻe ʻo ia me kona makua kāne i ʻIlelani ʻĀkau. Kaulana ka ʻohana Ó Donaghue i ke kūpaʻa ma hope o ka Lepupalika ʻo ʻIlelani, no laila, ua hoʻololi ko Paddy makuakāne i ka pela ʻia ʻana o kona inoa, a ʻo Donaghy ka pela hou ʻana.

Ua noi ʻia māua ʻo Mālia e hīmeni i kekahi mea no ka hōʻikeʻike o kēia pō, ʻoiai ʻo kēia kā māua lā hope ma Oideas Gael. Hīmeni aku nei ʻo Mālia iā "Pua Līlia," a ua oli aku au iā "Ua Ao Hawaiʻi" me ka wehewehe ʻana i ka manaʻo o nā mele ʻelua. Nui ka uē ʻana o ka poʻe he nui i ka pau ʻana o kēia pule, a me ka haʻalele ʻana o ka poʻe i ka lā ʻapōpō. Nui ka poʻe i hele i Biddy's, akā, ua koho māua e noho ma ka hale a hoʻomaha no ke kalaiwa ʻana i ke kalana ʻo Co. Sligo. Na kekahi hoa hale e lawe iā māua, ʻoiai aia kona hale ma kekahi ʻaoʻao aʻe o Co. Sligo. ʻElua a ʻoi iki aku hola ka lōʻihi o ke kalaiwa ʻana.

Ma hope o ka ʻai pū ʻana i ka ʻaina awakea me Barbara (ko māua hoa hale ma Oideas Gael), ua hele wāwae māua ma ke kaona ʻo Sligo. Ma kekahi hale kūʻai a māua i kipa aku ai, lohe ʻo Mālia i ke kihe ʻana o kekahi kanaka, a ʻōlelo ʻo ia "Dia linn" (ʻo "God be with all of us" ka manaʻo, a ʻo ia ke ʻōlelo ʻia ke kihe ke kanaka). Ua manaʻo au e ʻakaʻaka, ʻoiai ʻaʻole au i lohe i kekahi kanaka e ʻōlelo ʻAiliki ana ma Sligo, akā, ua pane ke kanaka "Go raibh maith agat" ("Mahalo!"). ʻAʻole au i ʻike i ka helehelena o ke kanaka ma kāna pane ʻana, akā, pūʻiwa paha ʻo ia i kā kekahi wahine Pilipino e ʻōlelo ʻAiliki ana iā ia.

Ma ka kā māua hele ʻana ma ke kaona, ua ʻike māua he hale inu pia, a ʻo Donaghy's kona inoa. Ua kū māua no ke paʻi ʻana i kekahi kiʻi, a puka mai kekahi kanaka ma ka ʻōlelo "makemake anei ʻolua e paʻi i kiʻi oʻu i mua o ka hale?" ʻAkaʻaka māua, a ma ka walaʻau pū ʻana me ia, ʻike māua ʻo Andy Donaghy kona inoa. Komo mākou ʻekolu no ka walaʻau ʻana, a haʻi mai ʻo ia iā māua no ʻIlelani ʻĀkau kona ʻohana, a ua neʻe mai lākou i Sligo ma ke kenekūlia ʻumikūmāiwa. ʻAʻole i makemake ʻia ka inoa ʻo Donaghy ma ka Lepupalika ʻo ʻIlelani, no ka mea, he inoa ʻIlelani ʻĀkau ia. Eia naʻe, kaulana kona hale inu pia a hale ʻaina, a nui ka poʻe hele mai no ka ʻai ʻana ma laila. Ua hoʻi māua i ia hale ʻaina no ka ʻaina ahiahi, a hewa ka waha i ka ʻono o ka mea ʻai. ʻO Andy ka mea kuke o ka hale kūʻai kekahi, a he mau mea ʻai ʻĪkālia ka hapanui.
5:37:46 PM    comment []


Friday, July 12, 2002

Mai ka lā a māua i hiki mai ai i Glen Colm Cille, ua hoʻāʻo au e nīnauele iā Liam Ó Cuinneagáin, ka luna o Oideas Gael. He kanaka paʻahana loa ʻo ia, a ua hoʻopaneʻe ʻia kā māua hālāwai ʻana he mau manawa, akā naʻe, ua walaʻau māua ma ka ʻaina awakea i kēia lā.

He mānaleo ʻōlelo ʻAiliki ʻo ia, a pēlā nō hoʻi kona mau mākua, kona mau kūpuna, a me nā haunauna ma mua. Ma Glen Colm Cille ʻo ia i hānau ʻia ai, a ua hele ʻo ia i nā kula o ka Gaelteacht ma ʻaneʻi. Ma hope o ka loaʻa ʻana o kāna palapala puke, ua komo ʻo ia i kekahi kula no ka loaʻa ʻana o kona kēkelē hoʻonaʻauao, e hiki ai iā ia ke aʻo ma ke kula haʻahaʻa. ʻO ia kāna i hana ai no iwakālua makahiki, a ua lilo ʻo ia i poʻo kumu o kekahi kula ʻōlelo Pelekāne ma Dublin. Ma nā ahiahi a pau a me nā hopenapule, ua aʻo ʻo ia i nā papa ʻōlelo ʻAiliki. He kupuʻeu ʻo ia, a nui kāna hoʻopilikia ʻana i ke Keʻena Hoʻonaʻauao o ke aupuni ma muli o ke ʻano o ka mālama ʻia o ka ʻōlelo ʻAiliki. Ua koi ʻia ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo ʻAiliki, akā, ʻaʻole i maikaʻi nā moʻohaʻawina, ʻaʻole i mākaukau nā kumu no ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo ʻAiliki, a i loko o nā kauoha e heleleʻi mai ana mai nā luna o ke Keʻena Hoʻonaʻauao, ʻaʻole i ikaika ke kākoʻo ʻia o nā papahana ʻōlelo ʻAiliki. Nā Liam me kekahi o kona mau hoalike i hoʻokumu iā TG4, ke kānela hoʻolele kīwī ʻōlelo ʻAiliki. ʻAʻole i kākoʻo nui ʻia ia papahana e ke aupuni kekahi.

Ma ka makahiki 1984, ua hoʻomaka ʻo ia e aʻo i nā papa ʻōlelo ʻAiliki ma Glen Colm Cille ma nā kauwela; ʻo ia ka hoʻomaka ʻana o Oideas Gael. Ua ʻimi ʻo ia i kekahi kālā kūikawā e kākoʻo ana i nā wahi ma kahi e pili ai ka Lepupalika ʻo ʻIlelani a me ʻIlelani ʻĀkau. He 54,000 £ ka nui o ke kālā i hāʻawi ʻia, a ua ʻāpono ʻia he noi no 70,000 £ hou e kekahi panakō. Ma ka hoʻomaka ʻana, ua mālama ʻia nā papa ma ke kula haʻahaʻa o Glen Colm Cille, a ma ka makahiki 1994, ua kūkulu ʻia ke kikowaena ʻo Oideas Gael, kahi a mākou e aʻo ana i kēia manawa. Ma ia makahiki, ua ʻāpono ʻia kona kapaiakala (wā hoʻonui ʻike kumu); ʻelima makahiki ka lōʻihi loa i hiki iā ia ke hoʻomaha me ka mālama ʻia o kona kūlana hana ma ka ʻōnaehana aupuni. Akā, ma ka makahiki 1999, ua koho ʻo ia e haʻalele i ia kūlana hana no ka hoʻi ʻana mai i Glen Colm Cille, no ke alakaʻi piha ʻana iā Oideas Gael, a me ka hoʻoikaika ʻana i nā pāʻoihana ma ia wahi. Nui ka poʻe i haʻalele iā Glen Colm Cille ma muli o ka liʻiliʻi o nā kūlana hana.

I kona manaʻo, ua nui aʻe ka ikaika o ka ʻōlelo ʻAiliki ma ʻIlelani, akā, ua nāwaliwali nā Gaelteacht, a nui nā kumu no kēia nāwaliwali - ke komo ʻana o ka poʻe i hiki ʻole ke ʻōlelo ʻAiliki, ka haʻalele ʻana o ka poʻe mānaleo, ke kīwī a me nā ʻano papaho ʻōlelo Pelekāne, a pēlā aku. ʻAʻole ʻo ia i hauʻoli i nā kulekele o ke aupuni ma nā kula, akā, ʻike ʻo ia inā ʻaʻole i koi ʻia ke aʻo ʻana ma o ka ʻōlelo ʻAiliki ma hope o ka hoʻokumu ʻia o ke aupuni kūʻokoʻa ʻo ʻIlelani, a me ke koi ʻia o ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo ʻAiliki a hiki i kēia manawa, ua halapohe nō ka ʻōlelo. ʻAʻohe ona kānalua i kēia.

ʻO ka pilikia nui o ka ʻōlelo i kēia manawa, ʻo ia ka nāwaliwali o nā papa ma nā kulanui. Mau nō ka manaʻo o kekahi poʻe ʻaʻole pono e aʻo i ka ʻōlelo ʻAiliki ma ka pae haʻahaʻa, no ka mea, ua mākaukau ka ʻōlelo a nā haumāna e komo ana i nā kulanui. ʻAno mākaukau nō nā haumāna ma ka heluhelu ʻana a me ke kākau ʻana, akā, ʻaʻole i hiki i ka hapanui o lākou ke walaʻau iki.

ʻŌlelo ʻo ia hiki ke ʻoka ʻia nā pila kīkoʻo ma ka ʻōlelo ʻAiliki, a ʻae ʻia nā pila kīkoʻo i kākau ʻia ma ka ʻōlelo ʻAiliki. Hiki ke noi e hoʻouna ʻia ka pila uila, kelepona a me nā ʻano mea like ʻole ma ka ʻōlelo ʻAiliki, akā, pono e noi. Inā ʻaʻole i koho ʻia ka ʻōlelo ʻAiliki, hoʻouna ʻia ma ka ʻōlelo Pelekāne. No ke kānāwai "Language Rights Bill," kākoʻo nui ʻo ia i ia kānāwai, a manaʻo ʻo ia e puka ana nō, akā, manaʻo ʻo ia ʻaʻole e kākoʻo piha ʻia ana e ke aupuni me ka namunamu ʻole ʻana o ka poʻe he nui. Pono ka lehulehu e kū a kauoha i ke aupuni e kākoʻo i ke kānāwai. Inā ʻaʻole pēlā ka hana a ka poʻe ʻōlelo ʻAiliki, he pepa wale nō ke kānāwai, a e mau ana ka moloā o ke aupuni ma ke kākoʻo ʻana i ka ʻōlelo. No nā papahana ʻōlelo ʻAiliki ʻē aʻe, pono lākou e hoʻoikaika i nā haʻawina a me ka hoʻokaʻaʻike ma waena o lākou.
5:36:22 PM    comment []


Thursday, July 11, 2002

Ua nui ka maikaʻi o ka ʻaha mele i ka pō nei. Ua hīmeni a hoʻokani kikā ʻo Paddy me kekahi mau kānaka hoʻokani waiolina, he hoʻokani banjo, he wahine a he kāne hīmeni "sean nos." He ʻano hīmeni kahiko ka "sean nos" i hīmeni ʻia me ke kākoʻo ʻole ʻia e nā pila, a ʻo "kaila kahiko" ka manaʻo o "sean nos" ma ka ʻōlelo ʻAiliki. Ma ka ʻōlelo ʻAiliki kekahi o nā mele, a ma ka ʻōlelo Pelekāne kekahi mau mele ʻē aʻe.

Ma hope o ka papa o ke kakahiaka, ua hālāwai pū au me kekahi polopeka ʻōlelo ʻAiliki e noho ana ma Milwaukee, ʻo John Gleason kona inoa, a no Dublin mai ʻo ia. He mānaleo ʻōlelo ʻAiliki kona makuahine, a i kona wā ʻōpio, ua walaʻau nō kona makuahine iā ia ma ka ʻōlelo ʻAiliki. ʻAʻole naʻe i kauoha ʻia ʻo ia e ʻōlelo ʻAiliki; ua nanea wale nō ʻo ia i ka ʻōlelo, a haʻaheo ʻo ia i kona mākaukau ma ka ʻōlelo.

Ua pau ka hele kula ʻana ma hope o ka piha ʻana o nā makahiki he 14 iā ia. Ma hope o ka puka ʻana, hoʻomaka ʻo ia a hana ma ka hale hana pia ʻo Guinness. ʻAʻole ʻo ia i hauʻoli loa i ka hana, akā, he kūlana hana maikaʻi ia, a ua lawa ʻo ia i ke kālā i uku ʻia. Ua hoʻokuʻu ʻia nā ʻōpio ʻelua manawa o ka pule inā hoihoi lākou i nā papa hoʻonui ʻike, a pēlā kāna i hana ai a loaʻa iā ia kona kēkelē hōʻoia (ua like ia palapala me ka palapala i hāʻawi ʻia i nā haumāna e puka ana ma nā kula kiʻekiʻe ma ʻAmelika). ʻO ka mea kupanaha loa, ua noho ʻo ia no nā hōʻike ma nā ʻōlelo ʻelua - ka ʻōlelo Pelekāne a me ka ʻōlelo ʻAiliki. ʻO ka maʻamau, noho nā haumāna no nā hōʻike ma hoʻokahi wale nō ʻōlelo. I kekahi wā ua maʻi loa ʻo ia, a kauoha ʻia ʻo ia e ke kauka ʻaʻole e inu pia a lama no ʻekolu mahina. Paʻakikī maoli no kēia, no laila, ua koho ʻo ia e komo i kekahi papa hoʻoikaika ʻōlelo ʻAiliki ma Dublin. Pēlā ʻo ia i launa mua ai me Liam Ó Cuinneagáin, a pēlā nō hoʻi i ulu hou aʻe ai kona aloha no ka ʻōlelo (ma kahi o ka makahiki 1977 kēia). Ma kahi o ia wā ua hoʻokuʻu ʻia ka poʻe he nui ma Guinness, a ua koho ʻo ia e neʻe lāua ʻo kāna wahine i Milwaukee, kahi i hānau ʻia ai kāna wahine. Ua ʻimi ʻo ia i mau kēkelē ma ka hoʻokaʻaʻike (BA), ka mōʻaukala (MA) a me ka hoʻopaʻa kiʻiʻoniʻoni (MFA). Ua hoʻomaka ʻo ia e aʻo i nā papa ʻōlelo ʻAiliki ma ke ʻano he papa kaiaulu ma ke ahiahi, a ma hope, ua aʻo ʻo ia i nā papa ʻōlelo ʻAiliki (makahiki mua a ʻelua), ma ke kulanui (ma kahi o ka makahiki 1985 kēia). Ma kahi o ia wā, ua hoʻomaka ʻo ia e hoʻolālā i nā huakaʻi i ʻIlelani no ka poʻe i hoihoi i ka ʻōlelo ʻAiliki a me nā haʻawina Celtic. Hoʻāʻo ʻo ia e hele i ʻIlelani i kēlā me kēia kauwela, me ka lawe pū ʻana i nā haumāna.

Ua kōkua ʻo ia i ka hoʻokumu ʻia o ke Kikowaena Haʻawina Celtic ma ke Kulanui o Wisconsin ma Milwaukee. ʻElua ʻano palapala hōʻoia i hāʻawi ʻia e ia kikowaena - he ala ʻōlelo ʻAiliki kekahi, a he ala moʻomeheu kekahi. Inā koho ka haumāna i ke ala ʻōlelo ʻAiliki, pono e pau nā makahiki ʻelua o ka ʻōlelo i ka hele ʻia, me ke komo ʻana i kekahi mau papa haʻawina Celtic ma ka pae makahiki ʻekolu a ʻehā paha. No nā haumāna e ʻimi ana i ka palapala ma ke ala moʻomeheu, pono hoʻokahi wale nō makahiki o ka ʻōlelo ʻAiliki. Makemake ʻo ia e hoʻokumu ʻia he papahana BA a MA paha, akā, ʻaʻole i kākoʻo ʻia ia manaʻo e kekahi o nā lālā o ka papa alakaʻi o ka ʻōnaehana kulanui o Wisconsin, no laila, ʻaʻole e puka ana. ʻŌlelo ʻo ia e pili ana i ke kulanui ma Milwaukee a me ke kulanui ma Madison, a me ke ʻano o kāna i wehewehe ai no ka hakakā ʻana, ua like nō ke ʻano o ka pilikia me ka pilikia ma waena o nā kulanui ma Hilo a me Mānoa. ʻOi aku ka nui o ke kulanui ma Madison, a ma laila e noho ai ka pelekikena o ka ʻōnaehana kulanui ma Wisconsin a me ka papa alakaʻi o ka ʻōnaehana.

Nui ko John hoihoi i ka lohe ʻana e pili ana i kā kākou mau papahana ʻōlelo Hawaiʻi, a ahuwale ka like o kekahi o nā polokalamu me nā polokalamu hoʻōla ʻōlelo ʻAiliki ma ʻIlelani. Ua lohe ʻo ia e pili ana i ka ʻaha haʻawina Celtic e mālama ʻia ana ma Hawaiʻi ma Pepeluali, a inā loaʻa ke kālā i kona keʻena, makemake ʻo ia e hele.

Ke mālama ʻia nei he pāʻina hulahula Ceili ma ke kikowaena kaona ma Glen Colm Cille i kēia pō, akā, nui ko māua luhi, a ua koho au e noho ma ka hale a kikokiko e pili ana i ka hui ʻana me John Gleason. ʻO ka lā ʻapōpō (he Poʻalima) ka lā hope o kā māua mau papa ma Oideas Gael, a laila, e haʻalele ana māua no Co. Sligo. ʻAno kaumaha au i ka haʻalele ʻana i kēia wahi, akā, he lōʻihi nō kēia huakaʻi, a haʻo ʻia nā keiki a me nā hoa ma Hilo.
5:35:11 PM    comment []


Wednesday, July 10, 2002

Ua nīnauele ʻia au i kēia lā e kekahi wahine kākau kolamu o ka nūpepa ʻōlelo ʻAiliki ʻo "Foinse" ma ke kelepona. He hoa ʻo ia na Liam, ka luna o Oideas Gael, a ma ka Liam haʻi ʻana iā ia aia kekahi poʻe no Hawaiʻi e aʻo ana i ka ʻōlelo ʻAiliki ma ke kula, ua makemake kēia wahine e ʻike i ke kumu a māua i hele mai ai no ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo ʻAiliki. Nui kona hoihoi i ka lohe ʻana e pili ana i ka papahana kaiapuni Hawaiʻi, nā polokalamu ʻōlelo Hawaiʻi ma ke kulanui, a pēlā aku. Pūʻiwa ʻo ia ma kaʻu haʻi ʻana iā ia ʻaʻohe o māua koko Hawaiʻi, akā, ua komo kā māua keiki i loko o ka papahana kaiapuni Hawaiʻi, no laila, nui kā māua walaʻau ʻana no nā kumu i hoʻouna ʻia ai ʻo Mālia kaikamahine i ke kula ʻo Nāwahīokalaniʻōpuʻu. ʻAʻole ʻo ia ʻike āhea e paʻi ʻia ai kāna kolamu, akā, ʻōlelo ʻo ia e hoʻouna nō ʻo ia i kope iaʻu ma Hawaiʻi. ʻO Foinse ka nūpepa ʻōlelo ʻAiliki nui o ke kūʻai ʻia aku ma ʻIlelani; paʻi a kūʻai ʻia ma kahi o ka 7,000 kope i kēlā me kēia pule.

Ma hope o ka papa ua nīnauele aku au i kekahi polopeka no ke kulanui o Wisconsin ma Milwaukee, ʻo Brian ó Brion kona inoa. No ʻIlelani mai ʻo ia, a he haumāna ʻo ia ma kekahi o nā kula kaiapuni ʻōlelo ʻAiliki, a nui nā mea hoihoi āna i haʻi mai ai. Ua neʻe ʻo ia i ʻAmelika no ka ʻimi ʻana i kona mau kēkelē kulanui (he kēkelē kauka kona ma ka ʻōlelo Pelekāne o ka wā kahiko). Ua haʻi mua mai ʻo ia iaʻu i ka mōʻaukala o nā kula ma ʻIlelani, me ke kālele ʻana ma nā kula ʻōlelo ʻAiliki i hoʻokumu ʻia ma hope o ka makahiki 1921, ka wā i hoʻokumu ʻia ai ka Lepupalika ʻo ʻIlelani.

Ma kona wā i hele ai i ke kula, ua loaʻa ʻehā wale nō kula ʻōlelo ʻAiliki piha ma waho o nā Gaelteacht (kahi i mālama ʻia ai ka ʻōlelo ʻAiliki ʻo ia ka ʻōlelo mua a ka poʻe a pau). Hoihoi ka mōʻaukala o ka ʻōlelo i loko o kona ʻohana. ʻAʻole kona kupuna wahine he mānaleo, akā, ua aʻo ʻo ia i ka ʻōlelo ʻAiliki ma kahi o ka hoʻokumu ʻia o ka lepupalika, a ua hāpai aloha ʻo ia i ka ʻōlelo me he hae lā o nui o kona aloha ʻāina a aloha lāhui. Ua hoʻouna ʻia ko Brian makua kāne i kekahi kula ʻōlelo ʻAiliki, akā, ʻaʻole i ʻōlelo ʻAiliki ko Brian kupuna wahine i kona makuakāne; he ʻōlelo Pelekāne wale nō kā lāua i walaʻau ai. Eia naʻe, ma ka hai ʻia o kekahi mau wāhine e kona kupuna wahine no ka hoʻomaʻemaʻe ʻana i ko lākou hale, he mau wāhine ʻōlelo ʻAiliki lākou, a koi ʻia lākou e ʻōlelo ʻAiliki i ko Brian makua kane. Haʻi ʻia akula ʻo Brian e kona makuakāne, ʻaʻole ʻo ia i makemake iki i ka ʻōlelo ʻAiliki, akā, ua makemake kona makuakāne e hoʻouna ʻia ʻo Brian i kekahi kula i ikaika ke aʻo ʻana ma o ka ʻōlelo ʻAiliki. ʻŌlelo ʻo ia, nui ka huikau o ka poʻe ʻAiliki i ka ʻōlelo ʻAiliki. Manaʻo ka poʻe he nui he ʻōlelo ia o ka poʻe naʻaupō a ʻilihune, akā, makemake nui lākou e hoʻouna ʻia kā lākou mau keiki i nā kula Gaelscoil.

ʻO ka mea hoihoi loa, ʻōlelo ʻo Brian ʻaʻohe ona makaʻu no ke ola mau o ka ʻōlelo ʻAiliki. He mea nui iā ia ka nui o ka poʻe naʻauao e ʻōlelo ʻAiliki ana, a pēlā pū nō hoʻi kona manaʻo no ka ʻōlelo Hawaiʻi. Pono ka poʻe e makemake ana e hoʻōla i kā lākou mau ʻōlelo e ʻimi i ka naʻauao. Nui ka poʻe naʻauao ma ʻIlelani i hiki ke ʻōlelo ʻAiliki ma ke kaiaulu (nā loio, nā alakaʻi o ke aupuni, nā kauka, a pēlā aku), a he mea nui lākou. Inā he poʻe ʻilihune a naʻaupō wale nō ke ʻōlelo ana i ka ʻōlelo, e halapohe ana paha. Nīnau maila ʻo ia iaʻu no ka nui o ka poʻe ʻōlelo Hawaiʻi e ʻimi ana inā kēkelē ma ke kulanui, a haʻi aku nei au au iā ia i ka hoʻokumu ʻia o kā kākou mau polokalamu muapuka a mulipuka, a me ka hoʻomākaukau ʻia o nā keiki kaiapuni no ke komo ʻana i nā kulanui. ʻŌlelo ʻo ia he maikaʻi kēlā; pono kēia ʻano poʻe naʻauao no ka pono o ka ʻōlelo. Ma ka mōʻaukala o ka ʻōlelo ʻAiliki, he mea nui ke ola o ka ʻōlelo ma nā Gaelteacht. I kona manaʻo, inā ʻaʻole i mālama ʻia ka ʻōlelo ʻAiliki ʻo ia ka ʻōlelo makuahine o ka poʻe ma ia mau wahi, inā ua halapohe nō ka ʻōlelo.

Wahi āna, ke kūkākūkā ʻia nei he kānāwai kākoʻo kūhelu no ka ʻōlelo ("Language Rights Bill") e ke aupuni o ʻIlelani, a ʻaʻohe ona kānalua o ka puka ʻana o ia kānāwai. Aia a puka, e koi ʻia ana ke aupuni e kākoʻo i ka ʻōlelo ma nā keʻena aupuni. Ke komo kekahi kanaka i loko o kekahi keʻena aupuni a makemake ʻo ia e ʻōlelo ʻAiliki, e pono ana kekahi e kōkua iā ia ma ka ʻōlelo ʻAiliki. Nui ka poʻe e kūʻē ana i ia kānāwai, akā, lawa ke kākoʻo ʻia o ia kānāwai no ka puka ʻana me ka maʻalahi loa. Ua noi au e hāʻawi mai ʻo ia iaʻu i kope o ia kānāwai, a e hoʻāʻo ana ʻo ia e hana i kope iaʻu ma mua o kaʻu haʻalele ʻana.

Manaʻo ʻo ia he mea nui ka ikaika o nā keʻena papaho i ke ola o kekahi ʻōlelo. He mau hale hoʻolele lēkiō ma ka ʻōlelo ʻAiliki, hoʻolele ʻia kekahi ma ka pūnaewele puni honua, he kānela kīwī ma ka ʻōlelo ʻAiliki (TG4) i nānā ʻia e ka poʻe he nui, a he mau nūpepa i paʻi ʻia ma ka ʻōlelo ʻAiliki (ʻo Foinse ka mea nui o ia mau nūpepa).

ʻAʻole ʻo ia i hauʻoli i ka hana o ke aupuni a me nā kulekele i hoʻopaʻa ʻia no ka hoʻōla ʻana i ka ʻōlelo i ka wā kahiko, a mau ka pilikia a hiki i kēia manawa. Kohu mea lā, ʻaʻole ʻike ka poʻe e alakaʻi ana i ia mau keʻena i ka ʻokoʻa o ke aʻo ana i ka poʻe mānaleo a mānaleo ʻole ma o ka ʻōlelo ʻAiliki. ʻAkahi a paʻi ʻia he puke aʻo ʻōlelo ʻAiliki hou no ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo ʻAiliki ma nā kula haʻahaʻa a pau o ʻIlelani, a na nā haumāna ma nā kula ʻōlelo Pelekāne wale nō ia puke. ʻAʻole ia he puke kūpono no nā haumāna mānaleo ʻAiliki, akā, ʻaʻohe puke ʻē aʻe e hoʻohana ai ma ke kula. Hōʻole ke aupuni i ke paʻi ʻana i nā puke hou no nā mānaleo wale nō, me ka manaʻo e "Ghetto-ized" ʻia ana ka poʻe o ia mau kaiaulu.

Ma ka ʻōnaehana hoʻonaʻauao o ʻIlelani, hoʻokaʻina ʻia nā kula ma waho o nā kula Gaelscoil ma ʻekolu waeʻano - A, B a me C. ʻO nā kula "A" nā kula ikaika o ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo ʻAiliki a ma o ka ʻōlelo ʻAiliki. Emi mai ka ikaika o nā kula "B," a nāwaliwali nā kula "C." Hāʻawi ʻia kekahi kālā kūikawā i nā kula "A, emi mai ia ʻano kālā i hāʻawi ʻia i nā kula "B," a ʻaʻohe kālā i hāʻawi ʻia i nā kula "C." No ia kumu, nui nā kula e ʻōlelo ana he mau kula "A" lākou, akā, wahi a Brian, nāwaliwali loa lākou ma ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo, a ma o ka ʻōlelo ʻAiliki. Makemake wale nō lākou i ke kālā. ʻO nā kula Gaelscoil nā kula lako o nā kula a pau, akā, ʻaʻole i lawa ke kālā i hāʻawi ʻia.

He ʻaha mele ma ke kula i kēia pō, a e hoʻokani ana ʻo Paddy mā ma Biddy's ma hope. ʻOiai ʻo kēia kā māua pule hope ma Glen Colm Cille, e hele ana nō māua ʻo Mālia.
5:34:05 PM    comment []


Tuesday, July 9, 2002

ʻAʻole au e kākau nui ana no ka papa ʻōlelo o kēia, lā. Nui ʻino nā mea hou a ke kumu i aʻo ai - he mau analua paʻakikī a pohihihi loa iaʻu.

Ma ke ahiahi ua ʻākoakoa mai mākou a pau ma ka lumi nui o ke kula no ka hoʻolohe ʻana i kekahi haku poema kaulana o ʻIlelani, ʻo Cathal Ó Searcaigh kona inoa. Nui kāna haʻi moʻolelo ʻana ma waena o kāna mau poema, a hoihoi nō kāna mau manaʻo i hoʻopuka ai. Ua walaʻau ʻo ia no nā wahi pana, a ma ke kapa ʻia ʻana o ia mau wahi e ke aupuni ʻEnelani ma ka ʻōlelo Pelekāne ma ke kenekūlia ʻumikūmāiwa. He mea nui iā ia ka mālama a hoʻohana ʻia o ka inoa pololei o ia mau wahi, he mau inoa ʻAiliki.

He māhū ʻo Cathal, a nui ka walaʻau ʻana o ke aloha o ke kāne no ke kāne i loko o kāna mau poema i haku ai. Makemake au e wehewehe i koʻu manaʻo no kēia huaʻōlelo ʻo "māhū," a me kaʻu hoʻokomo ʻana i ia huaʻōlelo i loko o kēia mokuna. I koʻu manaʻo, ʻaʻohe hewa o ka māhū ʻana ma ka noʻonoʻo Hawaiʻi, a ʻaʻole i hoʻopuka ʻia ia ʻōlelo ma ke ʻano he hoʻokae māhū ma kaʻu kākau ʻana. No ka hoʻohana ʻia o ia ʻōlelo e ka poʻe ʻōlelo Pelekāne ma ke ʻano he hoʻokae māhū, he mea ia i lawe ʻia mai ma waho o Hawaiʻi, i koʻu manaʻo. Ua hoʻolaha ʻia ko Cathal māhū ʻana ma mua o kona hōʻea ʻana aku i ke kula, ma muli paha o ka makaʻu o nā alakaʻi o ke kula ʻaʻole paha e makemake ana kekahi poʻe e lohe i kāna mau mele i haku ai no ia kumuhana. Kohu mea lā, he mea ʻole kēia i nā haumāna; ua piha ka lumi.

E like me nā mele Hawaiʻi, ʻaʻole i ahuwale ka manaʻo o kāna mau poema; he kaona nō ko nā poema, a hūnā ʻia ka manaʻo i loko o kāna walaʻau ʻana no ke ao kūlohelohe, a i ʻole ma ke ʻano o ka ʻai ʻana i ka mea ʻai. ʻAkaʻaka maoli nō ka poʻe i kāna wehewehe ʻana i ka manaʻo i hūnā ʻia; ʻaʻohe poʻe i haʻalele i ka hilahila. Ua heluhelu ʻo ia i ka hapanui o nā poema ma ka ʻōlelo ʻAiliki, me ka heluhelu ʻana i ka unuhi ʻōlelo Pelekāne kekahi. ʻO kekahi mea hoihoi, i loko nō o ka maikaʻi o kāna ʻōlelo Pelekāne, ua unuhi ʻia kāna mau mele e kekahi mau poʻe ʻē aʻe. ʻŌlelo ʻo ia, ʻaʻole ʻo ia i makemake e unuhi i kāna mau poema i haku ai ma ka ʻōlelo ʻAiliki, no ka mea, makaʻu ʻo ia e loli ana kāna haku ʻana ma ka ʻōlelo ʻAiliki, me ka makaʻala ʻana i nā huaʻōlelo āna i koho ai ma muli o ka pohihihi o ka manaʻo ma ka ʻōlelo Pelekāne. Ua nui nō ka poʻe mai ʻō a ʻō o ke awāwa i hele mai, ʻaʻole he mau haumāna ʻōlelo ʻAiliki ka poʻe a pau i hele mai.

Ma hope o ka hoʻi ʻana i ka hale ma ke ahiahi, ua hoʻomaka au e heluhelu i kekahi puke aʻu i kūʻai ai ma ka hale kūʻai puke o ke kula. ʻO "Compulsory Irish" ka inoa o ia puke, a wahi a ka lohe, he puke ia e hoʻohalahala ikaika ʻana i ka poʻe e alakaʻi ana i ke aukahi hoʻōla ʻōlelo ʻAiliki mai ka pau ʻana o ke kenekūlia ʻumikūmāiwa a hiki i ka makahiki 1973. Ua pau nā ʻaoʻao mua he kanalima i ka heluhelu ʻia, hiki ke ʻike ʻia ka nui o ka noiʻi ʻana a kēia kāne (ua hoʻomaka kēia puke ma ke ʻano he pepa noi puka no kona kēkelē MA). Wahi āna, ua ʻike ka poʻe e alakaʻi ana i ka hoʻonaʻauao keiki e pilikia ana nā keiki i ke aʻo ʻana ma o ka ʻōlelo ʻAiliki, akā, ua koho lākou e hana pēlā i mea e ola ai ka ʻōlelo ʻAiliki. ʻAʻole i ikaika ka paipai ʻia o ka ʻōlelo ma waho o ke kula, a he pilikia nui kēia, i kona manaʻo. Nui ka hoihoi, a manaʻo au he waiwai nui kēia puke iā kākou, ka poʻe e hoʻōla ana i ka ʻōlelo Hawaiʻi i kēia manawa. Nui nā haʻawina waiwai e aʻo ai. E kākau hou au ke pau ka puke i ka heluhelu ʻia.

Ma hope o ka ʻaina ahiahi, ua nīnauele aku ai i kekahi kumu kula haʻahaʻa, ʻo Fiona kona inoa. He kumu hou ʻo ia; ʻakahi ʻo ia a puka me kona palapala hōʻoia no ke aʻo ʻana, a he kūlana kūhelu kona ma kekahi kula ma Dublin. He kula ʻōlelo Pelekāne ia, akā, koi ʻia ke kula e aʻo i ka ʻōlelo ʻAiliki i loko o ka papa. ʻAʻole lākou aʻo i nā kumuhana ʻē aʻe ma o ka ʻōlelo ʻAiliki, akā, hoʻāʻo ʻo ia e hoʻohana i ka ʻōlelo ʻAiliki ke hiki ma ke aʻo ʻana i nā kumuhana like ʻole. ʻOiai he kumu kula haʻahaʻa ʻo ia, nāna e aʻo i nā kumuhana a pau i nā haumāna. Wahi āna, ʻaʻole ʻōlelo ʻAiliki ka hapanui o nā kumu o ke kula me ka mākaukau, hiki nō naʻe iā lākou ke heluhelu.

Hoihoi kāna moʻolelo i haʻi mai ai no ke koi ʻia o nā kumu e noho no kekahi hōʻike ana mākaukau no ka ʻōlelo ʻAiliki. Koi ʻia ʻo ia e hele i kekahi hale ma kahi mamao loa, ʻaʻole ʻo ia i uku ʻia, a nāna e uku no ke hele ʻana i laila a me kahi āna i noho ai. ʻEkolu lā ka lōʻihi o ka hōʻike ana mākaukau, a ʻaʻole ʻo ia ʻike inā he puka a hāʻule paha kona a hala ʻekolu mahina. ʻIke ʻo ia i ke koʻikoʻi o ka mākau ʻōlelo ʻAiliki, akā, ukiuki loa ʻo ia i ke ʻano o ka hōʻike ana mākaukau no ka ʻōlelo ʻAiliki - ʻaʻohe ona pili i ke ʻano o ka hana a nā kumu i loko o ka papa. Wahi āna, ʻaʻole ʻo ia i ʻōlelo ʻAiliki i loko o kāna papa no ka hoʻokahi pule ma hope o ka hōʻike, ma muli o kona ukiuki i ke Keʻena Hoʻonaʻauao o ke Aupuni a me ke ʻano o ka hōʻike.

Lohe nui au i kēia ʻano manaʻo ma waena o ka poʻe he nui ma ʻaneʻi - ʻaʻole i kākoʻo ʻia ka hoihoi o ka poʻe i loko o nā kula a me nā keʻena hoʻonaʻauao; kaohi ʻia ko lākou ʻiʻini i ke ʻano o ka hāmale ʻia o lākou, a me ka nui o ka "lele hupa" ʻana i koi ʻia. I kēia manawa, e aʻo ana ma kahi o ka 1,000 kumu i loko o nā kula me ka loaʻa ʻole o kekahi kēkelē a i ʻole ka palapala hōʻoia ma ka hoʻonaʻauao, a ke nui aʻe nei ka pilikia ma muli o ka nui ʻana aʻe o ka poʻe ma ʻIlelani. Ua pani ʻia kekahi kulanui hoʻonaʻauao ma ʻIlelani ma kahi o ka makahiki 1985, no ka mea, ma ia wā ua nui ka poʻe e haʻalele ana iā ʻIlelani ma muli o ka liʻiliʻi o nā kūlana hana ma ʻaneʻi. Pēlā i emi ai ka nui o ka poʻe ma waena o ka makahiki 1980 a me ka makahiki 1990. A laila, ua pōmaikaʻi nā pāʻoihana like ʻole ma ʻIlelani, nui ka poʻe malihini e kipa mai ana, a nui ka poʻe e komoneʻe ana i loko o ʻIlelani. Manaʻo ʻo ia e nui aʻe ana ka pilikia o nā kula no nā makahiki he nui e hiki mai ana inā ʻaʻohe loli o ke ʻano o ke Keʻena Hoʻonaʻauao o ke aupuni. He poʻe ʻelemākule wale nō lākou, i kona manaʻo, a pēlā ke ʻano o ko lākou noʻonoʻo ʻana. Ua hoʻohana ʻia ka moʻohaʻawina i hoʻopuka ʻia ma ka makahiki 1971 a hiki i ka makahiki 1997, a ʻaʻole i pani ʻia nā puke haʻawina a pau a hiki i kēia manawa. No ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo ʻAiliki i loko o ka papa, ke hoʻohana ʻia nei ka puke haʻawina like i hoʻopuka ʻia ma ka makahiki 1971, a ʻaʻole i makemake iki ʻia e nā kumu.

ʻŌlelo ʻo Fiona, hoihoi nā keiki i ke aʻo ʻana ma o ʻōlelo ʻAiliki inā ʻaʻole lākou i haʻi ʻia - "e aʻo ana kākou i ka ʻōlelo ʻAiliki i kēia manawa." Ke lohe ʻia ia ʻano ʻōlelo, pau ko lākou hoihoi i ka haʻawina. Hoʻāʻo ʻo ia e hoʻomākaukau i nā haʻawina a me nā pāʻani hoihoi ma ka ʻōlelo ʻAiliki, akā, ʻaʻole ʻo ia haʻi i nā haumāna he haʻawina pilinaʻōlelo ʻAiliki ia. Manaʻo lākou he ao ʻilihune a naʻaupō ke ao ʻAiliki, a he ao waiwai a naʻauao ke ao ʻōlelo Pelekāne, no laila, hoʻāʻo lākou e piʻi aʻe i ko lākou kūlana ma ke kaiapili ma ka waiho ʻana i ka ʻōlelo ʻAiliki a me ke komo ʻana i ke ao ʻōlelo Pelekāne.
5:32:46 PM    comment []


Monday, July 8, 2002

Ua hoʻomaka kā mākou papa hou i kēia lā; ʻo Caira ka inoa o ke kumu. I nehinei, ua ʻōlelo ʻo ia e nāʻana ana mākou i nā mea a mākou i aʻo ai i kēlā pule aku nei, akā, i kēia lā ua komo piha mākou i ke aʻo ʻana i nā mea hou. ʻO nā mea nui a mākou i aʻo ai, ʻo ia ke aʻo ʻana i nā inoa kūlana hana, e like hoʻi me ka mākaʻi, ke kumu, ka mea kuke, ka mea kalaiwa, a pēlā aku, me ka ʻōlelo ʻana i ke ʻano o kā mākou hana. Ua aʻo pū mākou e ʻōlelo no nā ʻano hana leʻaleʻa a mākou e makemake ai, e like hoʻi me ka pāʻani pōhinaʻi, ka hīmeni, ka heluhelu, a pēlā aku.

E like me kā mākou mau papa ʻē aʻe, ʻaʻole kālele ʻo Coira ma ke aʻo ʻana i ka pilinaʻōlelo, akā, kālele ʻo ia ma ka hoʻopuka ʻana i ka ʻōlelo. Ma hope o kā mākou hoʻopuka ʻana i kāna i ʻōlelo mai ai, paipai ʻo ia iā mākou e kākau i kā mākou i lohe ai, a laila, kākau ʻo ia ma ka papa ʻeleʻele. ʻOiai paʻakikī ka pela ʻana i ka ʻōlelo ʻAiliki, makemake ʻo ia e paʻa nā kani, a kākau mākou e like me kā mākou e lohe ai.

Nui nā huaʻōlelo ʻAiliki a mākou i aʻo ai i like kona manaʻo ma ka huaʻōlelo Pelekāne. No kekahi, he mau huaʻōlelo lawekahiki paha, e like hoʻi me líomóid ("lemonade"). No kekahi, ua like paha ka mole kumu o ka huaʻōlelo ma nā ʻōlelo ʻelua; ʻo beorach ("beer") paha kekahi. ʻAʻole i ʻike ʻia ka mole kumu o nā huaʻōlelo ma nā puke wehewehe ʻōlelo ʻAiliki i loaʻa iā māua; e pono ana au e huli i kekahi mea i loaʻa kēia ʻano ʻike.

ʻElua analula ʻokoʻa o ka ʻōlelo ʻAiliki i like me ka pepeke painu ma ka ʻōlelo Hawaiʻi,

Nīnau:Makemake ʻoe i ka pia?
ʻAe: Makemake au i ka pia.
Hōʻole: ʻAʻole au makemake i ka pia.

 

Nīnau: An maith leat beorach?
Is <nīnau> good to you beer?
ʻAe: Ba mhaith liom beorach.
Is <hōʻoia> good to me beer.
Hōʻole: Ní mhaith liom beorach.
Is <hōʻole> good to me beer.

Hiki ke ʻike ʻia, ʻaʻohe loli o ke kaʻina huaʻōlelo ʻAiliki, akā, loli nā huaʻōlelo. He mea nui ka huaʻōlelo ʻAiliki no "is," a ʻaʻohe ona huaʻōlelo like ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. Hoʻomaka kēia ʻano hopunaʻōlelo ma "is" a i ʻole "is not," a nui nā kinona huaʻōlelo no ia manaʻo ma ka ʻōlelo ʻAiliki. ʻO kekahi ʻokoʻa nui, ʻaʻole kū kaʻawale nā ʻami a me nā papani. Hoʻohui ʻia kēia mau mea ʻelua ma hoʻokahi huaʻōlelo. Ua like ʻo "leat" me "iaʻu," a like ʻo "liom" me "iā ʻoe." Hōʻike pū ʻia ke keka ma nā papani ma ka ʻōlelo ʻAiliki; ʻokoʻa nā huaʻōlelo no "he/his" a me "she/her."
5:27:35 PM    comment []


Sunday, July 7, 2002

Ua hoʻomaka nā papa hou ma ka ʻauinalā, a ʻelua wale nō hola ka lōʻihi. Ma ke kakahiaka, ua haʻi ʻia mai māua ʻaʻole e loaʻa ana ka papa kūlana ʻelua, no ka mea, nui ʻino nā haumāna i loaʻa ʻole kekahi ʻike no ka ʻōlelo ʻAiliki. No laila, e loaʻa ana ʻelua papa kūlana haʻahaʻa loa, a e pono ana paha māua e komo hou i loko o ia papa hoʻokahi a māua i komo ai ʻelua pule aku nei. Akā naʻe, ua lawa nō nā haumāna no ka mālama ʻana i ka papa no nā haumāna i hele mua i ka papa ʻōlelo ʻAiliki. ʻO ka nāʻana wale nō kā mākou i hana ai i kēia lā.

Nui nō nā haumāna i hele mai Wisconsin mai; he mau haumāna kēia na kekahi kumu ma ke kulanui o Wisconsin ma Milwaukee. Wahi a ka lohe, he mānaleo ʻōlelo ʻAiliki ʻo ia, no laila, e huli ana au iā ia i ka lā ʻapōpō, me ke noi e nīnauele aku au iā ia no kēia puke moʻomanaʻo.

Ua manaʻo māua ʻo Mālia e hele i Biddy's i kēia pō no ka hoʻolohe ʻana iā Paddy mā, akā, he ua nui nō ko kēia pō, a ʻaʻohe kaʻa e kau ai, no laila, ua hoʻomaha wale nō māua ma ka hale, me ka hoʻopaʻa pū ʻana i nā haʻawina.
5:23:07 PM    comment []


© Copyright 2002 Keola Donaghy.
 
June 2002
Sun Mon Tue Wed Thu Fri Sat
            1
2 3 4 5 6 7 8
9 10 11 12 13 14 15
16 17 18 19 20 21 22
23 24 25 26 27 28 29
30            
July 2002
Sun Mon Tue Wed Thu Fri Sat
  1 2 3 4 5 6
7 8 9 10 11 12 13
14 15 16 17 18 19 20
21 22 23 24 25 26 27
28 29 30 31      


Click here to visit the Radio UserLand website.

Subscribe to "Ilelani" in Radio UserLand.

Click to see the XML version of this web page.

Click here to send an email to the editor of this weblog.