16 Okatoba 1865

HE WAHI KAAO
-NO-
KUAPIEI.

Kekahi keiki kaulana o ka papa haahaa loa.

HELU 5.

Ia manawa, pane mai la ke kane, “Pilikia, o na moe la ea, he moe ino, he moe ka i na iwi o ka makuakane o kaua.” Pane mai la ka wahine, “Aole la hoi au wahi Palo-palo, palo-palo ae oe.” Ke ano o ia huaolelo, he pule, i ka wa kahiko hoi, he Palo. Ia manawa, pule iho la keia, penei ka pule ana:

“Eia ka hala, na kuu wahine,
Ia mua a ke kanaka,
Ke kii ku wale i ka pohaku,
Ino ka opu, kipi ma Kauai,
Pau ai ke Oahu i ka luku ia,
Ia Kookookumailani, ka laau,
E pale-e, he moe ino.”

I aku la ka wahine, “Maikai maoli keia pule au, a o ka pule ana iho la no auanei ia la, aole au wahi Palo hou, Palo-palo ae oe?” Pane mai la ke kane, “He wahi Palo no, a ina he makemake kou e Palo-palo hou ae au, he hiki no.” Alaila, olelo hou maila kana wahine, “Palo-palo ia ae hoi ha.” Alaila, Palo-palo iho la o Kuapiei, me ka hai ana i kona inoa, a penei ke ano o ia pule ana:

“Aole o Kuapiei he ’Lii,
He kanaka wale no konahanai ia’na,
He puipui uhukikalo no Kahului,
He lawai-a na Kane ma laua o Kanaloa,
He Malo-hi-hi, he Malo-ha-ha,
He Malo ho-a-li-na i ke kaua la-e,
He kaua, he huakai kaua kau e Luahiwa,
E pale-e, he moe ino.”

Ia manawa koke no, pane aku ka wahine, “E! o Kuapiei no ka hoi oe la, huna hoi oe ia’u.” Ae aku ke kane, “Ae,” o Kuapiei no hoi paha au. Pane mai la kana wahine, “Olelo mai hoi oe ia’u o Kanakaokai kou inoa.” Pane mai no hoi ke kane, “Kainoa hoi i loaa au ia oe makai mai, nolaila, o Kanakaokai no hoi paha ko’u inoa, a ina la hoi paha mauka mai au, o Kanakaouka ko’u inoa.” A i ka maopopo ana i ka wahine, o Kuapiei keia, komo iho la ka manao iloko o ka wahine, no ka mea a kona makuakane i upu ai a noa kona ili ia Kuapiei.

Eia nae, ua ike mua o Kuapiei i na elele a Luahiwa, mai Kauai mai, nolaila kela hua olelo ana iloko o ka pule, i olelo iho ai penei: “He huakai kaua kau e Luahiwa, e pale-e, he moe ino.” A o keia mau elele i hoouna ia mai e Luahiwa mai Kauai mai, e kii mai ia laua nei. Oia no na elele i holo ai i Maui, a kakou no hoi i ike ai ma na Helu i hala ae nei, o Kaihe ma laua o Keae. A pae ua mau elele la ma Kou, a pii aku laua nei me ka manao e hiki i kahi o laua i hoouna ia mai ai e kii i ke kaikamahine me ke kane.

A i ko laua nei hele ana a hiki, olelo aku la ua mau elele nei, “Eia maua la, i kii mai nei maua ia olua, i kauoha mai nei ka makuakane o olua ia olua, e holo pu kakou.” Ae mai la ka wahine, “Ae,” me kona olelo mai, “Aole keia la he kanaka e, o Kuapiei no keia.” Ia lohe ana o ua mau elele nei, o Kuapiei no keia, komo iho la iloko o laua ka makemake a me ka olioli. Ia manawa, hooikaika ae la o Keae i kana mau olelo, e like me ka wanana a Kuapiei, a kakou no hoi i ike iho nei ma na Helu i hala. A pau ka laua kamailio ana no ia mea, olelo aku la o Kuapiei i ua mau wahi kanaka nei, e hele i ka ai, i o hoi no ka holo ana i Kauai.

Ia holo ana ma kela huli o Manoa, ko laua kohi iho la no ia i ka uala a hai, k-e ana kiu o ka uala, kaa ilalo, oia ke kumu i kapaia ai o kela wahi a hiki i keia manawa, o Uala-kaa, no ke kaa ana o ka uala a ua mau kanaka nei, a he wahi ia i mahiai ia e Kuapiei i ka uala. Nolaila, ke noi oluolu aku nei au i ka poe e heluhelu ana i keia Kaao, e maliu mai i keia hoike ana aku ia oukou, malia paha o nalu iho kakou me ka manao kahaha nui, no kela wahi e kapaia nei o Ualakaa. Ua manao wale ia, na Kamehameha I., i hookumu iho i keia inoa a kakou e lohe nei o Ualakaa, aole ka! Eia ka na keia wahi keiki kaulana o ka papa haahaa loa, oia hoi o Kuapiei, oia ka mea nana i mahiai mua i kela wahi, i ke au ia Luahiwa, ke ’Lii o Oahu nei ia wa.

A ma keia Kaao hoi, ke ike nei kakou, na Kuapiei io no i kapa ma keia inoa, oia hoi o Ualakaa, mea ae no o Ualakaa, nolaila, e waiho ae kakou i keia mau olelo momona, a e hoi ae kakou e makaikai aku i na wahi elele a me ka mea nona keia Kaao, a me kana Aliiwahine, mahope iho o ka hoi ana mai o na wahi elele mai waena mai o ka mala uala. A ma ia hope iho, hoomakaukau lakou no ka holo ana i Kauai, a kau aku la lakou maluna o ka waa, a holo aku la.

Ia lakou nei i holo ai, holo mai la lakou nei a waho ae o Kalihi, paa iho la ka waa o lakou nei i ke au, ke ano o keia paa ana, na Kuapiei no, o i noke aku na wahi kanaka i ka hoe a, aohe wahi mea a neeu iki aku o ka waa o lakou nei, hookahi no wahi e lana ai, a no ka hiki ole aku o ka waa ke holo. Olelo aku la o Kuapiei i ua mau wahi kanaka nei, “Ho mai ia’u ka hoe o ka waa o kakou.” Pane mai la ua mau wahi kanaka nei, “Aole hiki, oiai hoi, he mea hiki ole ia maua ke haawi aku ia oe, no ka mea, he kane oe na ke kaikamahine a ko maua Alii.” A no ka loaa ole mai o ka hoe, ko ia nei lalau akula no ia i ka hoe, a hoomakaukau iho e hoe, hookahi no mapuna hoe, haki pu ka hoe, a lilo aku la ka aoao palahalaha i ke kai, koe mai la o ke kaoo o ka hoe i kona mau lima, lalau hou aku la o Kuapiei i ka lua o ka hoe, hookahi no poo ana, pau loa ka hoe i ka pokopoko. Ike mai la na wahi kanaka, ua pau na hoe i ka haihai, manao iho la laua, aole paha auanei lakou e hiki i Kauai, no ka mea, aole he wahi hoe hookahi i koe, e aho paha e hoi ka waa i uka. Ia manawa, e wehe ae ana keia i ka laau ana, hookahi no mapuna hoe, i ka lua no, hele ana lakou nei iwaho ae o ka Lae o Kaena.

Ia manawa, nanao hou no keia, hookahi no mapuna hoe, i ka lua no, ike ana lakou nei ia Kauai, o ia holo no o lakou nei a pae i Kauai, e noho mai ana ka makuakane me ke kaumaha. A ia hiki ana aku o lakou nei, mahamaha koke aku la no ke kaikamahine, i ka makuakane, me ka olelo aku, “Kainoa paha he kanaka e aku kuu kane,” wahi a ka makuakane, “A owai la?” Pane mai la ke kaikamahine, “O Kuapiei no hoi.”

I ka lohe ana o ka makuakane i keia mau olelo a kana kaikamahine, he mea oluolu loa ia i ka manao o kona makuakane, me kona olelo iho, “Akahi no a make ka hoa paio ona.” No ka mea, ua ike mai la ua makuahunowai la i ke kino koa lua ole o kana hunona, a me kona mau helehelena, ke ano koa loa, a ikaika hoi. Ninau aku la o Kuapiei i ka makuakane, “Make ea?” Ae mai la ka makuakane, “Ae, make, o ka la keia pau ke kaua ana.” Ia manawa, olelo aku o Kuapiei i ka makuakane o laua, “Owau wale no ke pii i ke kaua, e noho oe.” Hoolaau mai la no ka makuahunowai, me kona manao no o laua pu no ke pii me na koa.

Ia manawa no, hoole mai la o Kuapiei, ma ka olelo mai, “E noho oukou, owau wale no ke pii i ke kaua.” A holo ia mea iwaena o lakou a me ka lehulehu, olelo hou aku la o Kuapiei, me ke kauoha aku, “Ke pii nei au, e noho oukou, eia nae, mamua o kona pii ana, hai aku la oia i keia mau olelo imua o kona makuahunowai penei: “I pii auanei au, nana ae no oukou a i wili ka e-a o ka lepo, a i hina i kai nei, manao ae oukou, ua make au, a ina e hina i nae, ua make no au. Aka hoi, i nana ae oukou a i ku pololei iluna, alaila, manao ae oukou ua ola au, puni ka aina.” Kaha aku la keia pii i uka, hele mua aku la keia e ninau i kahi hoa noho mua ona, oia hoi o Naulape.

A ia manawa, ike mai la o Naulape ia ia nei, he mea e kona olioli, a hiki keia imua o Naulape, ninau aku la o Kuapiei ia Naulape, “Auhea kou wahi?” Pane mai la o Naulape, “O ko’u wahi iho la no ia la.” Olelo aku la o Kuapiei, “A no hoi i keia la, e kukulu oe i lepa a puni kou wahi, a o ka poe a pau i pili ia oe, e hoihoi mai a kou wahi, no ka mea, e luku ana au i na ’Lii o Kauai nei, i keia la, a koe kou ola a me ke ola o kau wahine, a me kou lehulehu.” Ia manawa no, kaha aku la o Kuapiei e hele i kahi o ke ’Lii, ia hele ana o ia nei a hiki, ua makaukau na koa o ke ’Lii no ka hoouka kaua ana ia la, no ka mea, ua oleloia ia la o Kauai a pau. I ko ia nei hiki ana aku mawaho o ka paehumu o kahi o ke ’Lii, ike aku la keia i ka makaukau o na kanaka, e liuliu mai ana no i na mea make o ke kaua, o kana mau mea make i ike aku ai, oia ka Pikoi, ka Newa.

Eia kekahi, o na mea make i ike ia ma ka lima o na kanaka, oia ka Ihe a me ka Pololu, ia manawa koke no, holo mai la ka Ilamuku, a ninau mai la ia ia nei, “Heaha mai nei kau e keia keiki ianei?” Pane aku la o Kuapiei, me ka wiwo ole imua o ka Ilamuku, “I kii mai nei au e luku i na ’Lii o Kauai nei.” A lohe ua Ilamuku nei i keia olelo a ke keiki, hoi aku la ia a hai aku la imua o ke ’Lii, “E! he kanaka hoi paha.” “Auhea?” Wahi a ke ’Lii, i aku ua Ilamuku nei, “Aia mawaho o ka paehumu kahi i ku ai.” “A heaha kana olelo imua ou?” Wahi a ke ’Lii. Pane mai la ka Ilamuku, “Ka! i hele aku nei no hoi au a hiki imua o ua keiki nei, a ninau aku nei no hoi au me ka maikai, i ke kumu o kona hele ana mai ianei, pane mai kela, i kii mai nei ka ia e luku i na ’Lii o Kauai nei.” Ia manawa, ae ia mai la ko ia nei manao, a o ka hoomaka koke iho la no ia o ke kaua ana ia manawa.

Hele mai la ke ’Lii me kona mau koa he nui loa, a ku mai la ma kekahi aoao, pane aku la ke ’Lii, “Ia wai ka mua?” Pane aku la o Kuapiei, “Aohe mua i lilo i ka malihini, aka, i kamaaina no ka mua.” Ia wa koke no, hoomaka ke kaua, i ke kaua ana, ku ke ehu o ka lepo iluna. O i ku aku keia a pau ko lakou ikaika, eia ae ka ia nei mea makau loa, o ka Newa, a o ka hana a ka makuahunowai a me kona poe e noho ana makai, o ka nana i ke ano o na hoailona o ko Kuapiei lanakila a me ka make.

Ma ia manawa no hoi, ike aku la keia, ua emi mai ka ikaika o kela aoao, a, aohe wahi mea a ku iki mai oia nei i ka nui make a ke ’Lii o Kauai. Ia manawa, olelo iho la keia i ka laau ana, “E Kookookumailani-e! e luku.” O ko ia nei luku aku la no ia a pau kekahi aoao. Hoomau akula no keia i ka luku ana, aneane pau maoli ke aho, me ka loaa ole ia ia nei he wahi manawa hoomaha iki; luku aku la keia a nui loa ka poe i make ia ia nei, make pu me na luna a me ko lakou puali kaua holookoa a pau. O ka nui nae o na kanaka o ko lakou aoao, he poe wae wale no, no Kauai a puni, oia hoi na kanaka ikaika a akamai ma ke kaua ana. Hoomaha iki iho la keia he wahi manawa uuku, a olelo hou iho la keia i ka laau ana, “E Kookookumailani-e! e luku.” Luku aku la keia a pau loa na kanaka a me na ’Lii nui i ka make, a make pu me ke ’Lii nona keia hoouka kaua ana, oia hoi o Kapaemahu, ke ’Lii hoi ia ia o Kauai a puni ia manawa, imua o Kuapiei.

Helu 6.