4 Ianuari 1916 - Ka Hoku o Hawaii

HE MOOLELO ALOHA
NO

PAMANO
KE KEIKI HANAU O KAHIKINUI

Ao ka mea hoi nona kela Olelo Kaulana.
(Make no Pamano i ka io pono)

Uliuli kai pali o Kahikinui,
Kokolo mai ka ohu e he ino,
Ike i ka ne a ke kai-e,
O Papaloa i Kahikinui,
Pupuu wale ko’u wahi,
Hi-a wale ka’u moe,
I moe au i Kaniku-e,
I waena konu o ka ino-a,
He ino, he ino aloha ole-e.
PAMANO.


HELU 1.

Mamuli no hoi o ka hauleule mau o ka Moolelo Hooniua puuwai o Ka-Miki, ua manao ka Lunahooponopono o ka Hoku o Hawaii, e panai aku ika Moolelo pokole o Pamano, ao kekahi hoi o na Moolelo kaulana loa o Hawaii nei, ae pani ai hoi i kekahi manawa no ka wa hoea ole mai o ke kope o ka Moolelo o Ka-Miki. He mea minamina no ka hoea mau ole aku o Ka-Miki i kela a me keia pule, aka, aole no ma ko makou aoao ka pilikia, aka, mamuli o ka hoea ole mai o ke kope o kela Moolelo i ka wa kupono, nolaila, ua puka ole aku i ka wa kupono i kela ame keia pule. E oluolu mai no ko makou poe heluhelu, e opu alii iho i ka Hoku ame kona Lunahooponopono.

No ka makee no i ka pomaikai o ka poe heluhelu moolelo o ka Hoku o Hawaii, a eia hoi makou ke panai aku nei i keia Moolelo kaulana o na Kupuna o kakou, a ke iini nei makou e lawe aku ana oukou i keia Moolelo o Pamano ka Ui oi kelakela o Kahikinui, a me Keaka hoi ke Kaikamahine ui a Kaiuli ke Alii o Kaupo, ai kaulana hoi ka Aina o na Kupuna “Ka aina ai loli”. L. H.

_____

I na la i auwale aku la, ai ka wa hoi e noho ana no keia Lahui kanaka iloko o ke ano noho ana o ke au kahiko o ka aina, a ia ma ka Aina o Kahikinui, ma ka Mokupuni kaulana o Maui a Kamalalawalu, e noho hoao a kane a wahine ana o Kanaio ke kane, ao Lualailua ka wahine. Mahope o ka noho hoao ana (mare o ka wa kahiko) o Kanaio me kana wahine, ua hapai ae la ka wahine a hanau mai la i ka laua hua mua o na la heu ole, he kaikamahine ka hanau mua, a ua kapa aku la laua i ka inoa o ka laua kaikamahine mua o Kauhanekinowailua. Mahope o ka hanau ana o kela kaikamahine hiapo, ua hoopomaikai hou ia mai la ko laua mau la o ka noho hoao ana, ua hapai ae la a hanau hou mai la no o Lualailua he kaikamahine hou no, a ua kapa aku la na makua i kona inoa o Keakaikamuliwai, ai ka hala ana o kekahi manawa mahope mai o ka hanau ana o ke kaikamahine elua, ua hoopomaikai hou ia no ke kihapai ohana o Kanaio me kana wahine, ma ka hapai hou ana no a hanau mai la ka mea nona keia moolelo, oia hoi o Pamano.

I ka nunui kupono ana o Pamano me kona mau Kaikuahine, ua hoolaau loa keia mau keiki e hele makaikai i na Hono a Piilani, aka, ua ae ole na Makua o Pamano ma no ia koi a na keiki, oiai, ua lilo no hoi na keiki imua o ke alo o na makua, he mea nui loa ia laua. E hana ana ua mau makua nei i na hana apau e hoohauoli ai i ka manao o ka laua mau keiki. Ia manawa no nae e hoomaopopo loa ia ana no ka hele nui loa o ke aloha o Kanaio me kana wahine iluna o ka laua keiki kane, ao ke kumunui no paha o keia hele loa o ke aloha i ke Keiki kane, oia no ka nui o ka ui o Pamano, a aole hoi o ka ui wale no, aka, he keiki hoolohe makua maoli no o Pamano, a ua noho oluolu no hoi malalo o ka malu o kona mau makua.

I na wa apau a Kanaio e hele ai i ka mahiai uwala ma ko lakou waena mahiai, e hahai mau ana no o Pamano mahope o kona Makuakane, ae hoao ana no hoi e kokua i ka makuakane ma ka lawelawe pu ana i ka mea e pono ai lakou, a pela no hoi na Kaikuahine o Pamano, i ka wa no hoi e hele ai ka Makuahine iloko o ke ana kuku kapa, e hahai ana no hoi kana mau kaikamahine mahope ona, a hoao no hoi e kokua i ka makuahine ma na hana kokua i ke kuku kapa ana. Iloko oia au kahiko o ka aina, he hana pookela ka lilo ana o na keiki i mea kokua nui i ko lakou mau makua. Iloko o keia noho hauoli ana o keia ohana ma Kahikinui, a ia hoi ua kokolo ae ka lima puanuanu o ka make, a kaili aku la i ke ola o ke kaikamahine mua, oia hoi o Kauhanekinowailua, a ua lilo keia poino i kau mai maluna o ka ohana i mea hookaumaha loa i ka manao o na makua, a hooi loa ia ae la hoi ke kaumaha mamuli o ka mai pu ana o Keakaikamuliwai, a hahai aku la mahope o ka meheu o kona hanau mua, a koe hookahi wale iho la no ke kaikunane Pamano. Ua lilo keia make ana o na kaikuahine o Pamano i mea kani-aa loa no na makua o Pamano, a ua malama iho la no laua i ke kino kupapau o na kaikuahine o Pamano, a ua hoomaka no hoi e hoolako i na mea uliuli o kanahele a pulehu no hoi i ka luau, a hooahaaina mau aku la no na kaikuahine o Pamano, ao keia hana o keia mau makua i kela au kahiko, oia hoi ka hoolaka ana i na uhane o ka poe i hala, ae lilo ai hoi i aumakua kiai ohana, ai kapa ia hoi i kekahi manawa “he mau unihipili.”

Mamuli o keia hana mau a na makua o Pamano, ua ola io no na kaikuahine o Pamano ma ke ano kinowailua, oia hoi ke kino uhane, a ua hanai ia no i ka ai mau o na aumakua oia hoi ka awa, a me ka luau pulehu, a ua ike mau ia aku no hoi ma ke ano aumakua unihipili no keia ohana o Pamano.

I ke kanaka makua loa ana ae o Pamano, ua kaulana aku la kona ui a puni o Kaupo ka moku Kalana e noho alii ana o Kauakahiakua ke Alii ai moku Kalana o Kaupo, a ia manawa pu no hoi i ala mai ai o Kaiuli kekahi Alii no malalo Kauakahiakua, a kipi iho la i kona Haku alii, ao ke kumu keia kaua kipi ana o Kaiuli ia Kauakahiakua, mamuli no ia o ka lilo o na mea apau malalo o Kauakahiakua, oia hoi ka waiwai, ke kanaka a me na pono apau o ka aina. O keia Alii Kaiuli hoi he alii kiekie no ia, ai like no ko laua kulana ma ke koko me Kauakahiakua, a ua hoopili aku la no kekahi mau kanaka koa mahope o Kaiuli, ai ka hooili ia ana o ke kaua ma Mokulau, ua make o Kauakahiakua ia Kaiuli, a lilo ae la ka noho ai aina ana o Kaupo a hoea loa i Kahikinui malalo o Kaiuli. O ke kahua hale noho o Kaiulli, a ia no ia mauka o Kauhao, a ua ike no paha na kamaaina o Kaupo ia kahua hale o Kaiuli e waiho nei no paha i keia la. I keia wa i oni pono ae ai o Kaiuli maluna o ka noho ai aina ana, aia pu no me ia he Aikane pai punahele nana, ao ka inoa o keia aikane oia no o Koolau, a he aikane aloha keia na Kaiuli ia mau la. Ia laua e noho hauoli ana, ua lilo iho la ke kui mau aku o ka ui o Pamano i mea hoouluhua i ka manao o Kaiuli, ai kekahi la, ua kahea aku la oia i kana aikane punahele, oia hoi o Koolau, a kamailio aku la iaia i keia mau olelo. “E Koolau e, e oluolu oe e kii aku ia Pamano e kui mai nei ka ui, ae olelo aku iaia e hele mai a noho me kaua, ae lilo no hoi oia i Aikane punahele pu na kaua.”

I ka lohe ana o Koolau i ka olelo a kana aikane alii, ua ae koke aku la oia, a hoomakaukau koke iho la no iaia iho no kana huakai kii aikane i Kahikinui. I ka hoea ana o Koolau i Kahikinui, a halawai me Pamano, ua hoomaopopo io aku la no o Koolau i ke kanaka ui maoli no o Pamano, a ua lilo io no ko Koolau manao hoohihi mahope o Pamano, a koho iho la no oia iloko iho ona, e lilo no o Pamano, i aikane aloha nana. Mahope o kona hookipa maikai ia ana e na makua o Pamano, a pau hoi ka paina ana, elike no hoi me ke ano maa mau o keia lahui i ka hookipa malihini ana, ua hoike aku la o Koolau i ke kumu o kona hiki ana mai.

I hoouna ia mai hoi e ke alii Kaiuli e kii mai ia Pamano i aikane na ke alii, ae lilo hoi i mea punahele i ke alo o ke alii. Aole no i ae maikai mai na makua o Pamano, oiai, ua hoomaopopo loa iho la no laua i ko laua noho mehameha aku, oiai, o ke keiki wale no ia imua o ko laua alo, a koe wale no hoi ka maaloalo kino wailua wale mai no o kona mau kaikuahine unihipili. Ma ka hoomaopopo ana nae o na makua o Pamano, ua ike aku la laua i ka makemake nui o ka laua keiki e hele i ke alo alii o Kaiuli, a ua komo mai la ka hopohopo iloko o laua, i na paha laua e aua ana i ka laua keiki, alaila, e lilo ana paha ia i kumu e huhu ai no ke Alii ai Kalana o Kaupo, a hoopoino mai ia laua me ka laua keiki, nolaila, me ka manao aloha no i ke keiki, a no ka makau hoi i ke alii, ua hookuu aku la laua ia Pamano e hele pu me ka Elele a ke Alii Kaiuli.

Mamuli no hoi o ke aloha keiki, ua noi aku la ka makuahine o Pamano i kona Kaikunane ponoi, oia hoi o Waipu, o ukali pu mahope o ke keiki a laua, ae lilo hoi i mea kiai i ka laua keiki ma ke alo o ke Alii Kaiuli, eia ka e lilo ana keia hele pu ana o ka Makuakane Anakala o Pamano i mea e poino ai oia ma ia hope aku.

Mahope o ka noho iki ana i kekahi mau la, ua hoomakaukau iho la o Koolau me kana aikane hou, a aikane aku ana hoi na ke Alii Kaiuli e hoi no kahi o ke alii, a he wa kaumaha nui loa ia no na makua o Pamano, aka, no ka makee no nae i ka pono o ke Keiki, ua uumi iho la no laua i ke aloha keiki, a hookuu aku la e hele no ka hale Aikane, a me ka manaolana pu no hoi ke hele ala no hoi o Pamano me ka hulu makua.

I ka hoea ana aku o Pamano ma imua o ke alo alii Kaiuli, ua ike io mai la no ke alii Kaiuli i ke kanaka maikai maoli no o Pamano, aole hoi o ke ano kanaka maikai wale no, aka, o ke ano hookanaka makua pu no hoi o keia kanaka ui, a ua lilo io ae la no o Pamano i aikane punahele na ke alii Kaiuli, a mamuli o kela ano punahele o Pamano ia Kaiuli, ua hoonoho ae la o Kaiuli ia Pamano i aipuupuu nana, oia hoi ka mea malama i kona hale hoahu waiwai, a aia nohoi ia Pamano ka puunaue aku o na waiwai i na ohua o ke alii a nana hoi e haawi pu na pono malo, a pono aahu hoi i na ohua apau o ke Alii Kaiuli. I ka wa i lilo ai keia kuleana haawi ai, a haawi kapa ia Pamano, ua komo iho la iloko o Waipu oia ka makuakane hoahanau o Pamano, ao ka muli ponoi mai no hoi o kona makuahine, ka manao e lilo ana oia i mea hoowaiwai nui ia mai e kana keiki hoahanau, oiai, he wahi kanaka manao alunu no keia wahi Waipu.

I ka wa nae o ka haawi ai, a haawi kapa hoi, ua hooi aku la o Pamano i ka haawi ana i na ohua e ae o ke alii mamua o kona wahi makuakane hoahanau, oiai, ua manao no hoi o Pamano, i na oia e hooi wale aku i ka hoopunahele ana i kona wahi hoahanau makuakane, alaila, e lilo ana ia i mea kamailio ia nona, a lilo paha ia i mea ahewa ia mai e ke alii Kaiuli iaia, a ua manao no hoi o Pamano, aole oia e hewa i kona makuakane hoahanau, a ina no hoi e ohumu o Waipu, alaila, no ko Pamano pili iaia, alaila, e lilo wale ana no hoi ia ohumu ana i mea pau wale iho no, oiai ua kauoha mai no kona makuahine iaia e malama i ka laua keiki me ka maikai. O ka mea kupaianaha no nae i keia wahi makuakane hoahanau, oia ka oi aku o ka ohumu i kona io ponoi mamua o ka poe i pili ole mai iaia, ae ike aku ana no kaua e ka mea e heluhelu ana i keia moolelo walohia o Pamano ma keia mua iho i ke ano o keia wahi makuakane hoahanau o Pamano.

(Aole i pau)