MOKUNA II.

KA MOE ANA O PELE­­
KA UHAI ANA O UA WAHINE NEI I KA LEO A KA PAHU­­
KA HOEA ANA I HAENA, KAUAI­­
HOOIPOIPO ME LOHIAU­IPO­­
HOALA ANA A HIIAKA.

O ka wa no ia ia hiamoe aku ai ua Pele nei, oiaia hoi o HIiaka i nee aku ai a ma ke poo o ke kaikuaana, paa ae la i ke kahili lau-i i kihaehae a maikai; a kahili iho la i ua kaikuaana haku nei ona. Aia ke ala o ka hala ame ka hinano o Keaau ke hookupaoa la i na paia apau o ka hale lau-i a ua Pele nei e hiamoe ana. A mai ia wa mai no i kaulana ai o Puna he aina paia ala i ka hala.

Ia Pele i hiamoe ai, ua lohe aku la kona uhane i ke kani mai a kekahi mau pahu pa'i-lima maoli, oia hoi, ka pahu kaeke i oleloia i ke au kahiko; a oe-oe pu mai la hoi na leo hula. Kuokuolo mai la ke kani o na pahu, a puia koeoele ae la hoi ka leo o na wahi puniu e hooka'uka'ulele ia ana e na niau. I ka hui ana o na leo hula o na mea na laua e pa'i ana i ua mau pahu nei, a e niau ana hoi i na laua e pa'i ana i ua mau pahu nei, a e niau ana hoi i na puniu, me ka leo kuokuolo o ua pahu nei ame na leo kani oe-oe o na puniu, aole i kana mai ka nui o ka lealea.

Ku iho la ka uhane o ua Pele nei e hialaai ana i ka ui ame ka nani o keia mau leo hooulumahiehie ana e lohe aku ana, a manao iho la ia o ka hula no ka paha keia a ke kaikamahine a Laka e uwalo nei i ka uhane, o ka mea kupanaha nae, he okoa loa ke ano o na leo e hula maoli ana. He mau leo kane ma kana hoomaopopo ana. Hauoli wale iho la nohoi oia i loko ona, mo ka olelo ana iho:

"He aina akamai no ka hoi keia i nei mea he hula kaeke. Kai nohoi paha o kao makou aina wale no kai ike i nei hana, eia ka, o na kanaka no kekahi o keia aina. He keu maoli a ka maikai o keia mau leo e hula mai nei. Eia la hoi i hea kahi i kani ai o keia mau pahu?"

Ano e ka makamaka heluhelu, ua oleloia ma ka moolelo o Paumakua, oia ke alii o Hawaii nei i hoi mai mailoko mai o kukulu o Kahiki i lawe mua mai i ka hula kaeke i Hawaii nei; aka, ma keia mahele o ka moolelo o Hiiaka, i loaa mai ko Maui Hiiaka mai, e kala wale no keia hula kaeke i loaa ia i Hawaii nei. A ina he oiaio, o ka wa mua loa i laha mua ai keia i Hawaii nei ma ka manawa ia i hoea mai ai o Paumakua, ke Alii nona ka oleloia ana:

"O Paunakaua ka lani o Moenaimua
O ke alii nana i hele ke Kahiki
O Kahiki i ke kai akea
O mimo, o momi o ka mamio
O na i'a mai loko (mai) o Huakahinu
O Auakamea ia lani."

Alaila, he hope mai ko Pele ma pae ana mai i Hawaii nei, he mua aku ko Paumakua hoi ana mai, mai Kahiki mai, ka wa a ka Moolelo Hawaii e olelo nei, na Paumakua i lawe mai i ka hula kaeke i Hawaii nei.

(2/28/08)

Aka, ua ikeia nae ma ka Moolelo kahiko o Hawaii nei, he elua mau Paumakua, oia hoi, ko Maui Paumukua ame ko Oahu nei Paumakua; a o laua a i elua, aia no ko laua manawa i ikeia ai ma ko Hawaii nei Moolelo ma ka M. H. 1060. He mea maopopo, ke hope mai keia mau Paumakua a he mua loa aku no o Pele; aka, o ko Pele mua aku ma nei mea he hikimua o ke kaao ana, oia no ka Moolelo Kaao o Hainakolo i ka pali kapu o Waipio.

Ano, e hoi hou kaua e ka makamaka heluhelu i kahi a kaua i haalele aku nei i ka "mauli," (uhane) o Pele e hoohuoi ana iloko iho ona no kahi ana e lohe ana i na leo hoonaueue puuwai o na pahu kaeke me na puniu kani e uli mai anal.

Hoolono ae la ua Pele nei ma ke kukulu Hikina, me kona manao, aia la, malaila mai keia mau leo ana e lohe aku nei me ka hialaai nnui o kona noonoo, eia nae, aohe oia i lohe aku i ka ulono mai o ia mau leo ma ia aoao mai. A i kona nele ana ma ka Hikina, ia wa; huli ae la kana hoolono ana i ke kukulu komohana; aia hoi, lohe maopopo aku la keia i ke kani kuokolo mai o ua mau pahu nei me ka haku'i haakokohi mai o na leo o na mea na laua e pai ana i ua mau pahu nei.

I kona hoolono pono loa ana'ku, lohe aku la ia he mau leo kanaka leo e hula ana; a he keu nohoi a ka ui ame ka maikai. O na leo nae ana e lohe aku ana, aole hookahi o ia mau leo i like loa me ko Wahieloa, kana kane, a aneane ka noonoo o kon uhane e hooki ae i ka manao ana e kau pono aku kona hialaai maluna o na leo hula o ua mau kanaka nei. Aka, ua ikaika loa mai la ka ui ame ka maikai o na hana ana mai a ua hula kaaeke nei; aua komohia loa iho la ka lealea iloko ona no ua mau hula nei.

E kuu makamaka heluhelu, maanei e ae mai oe i kou mea kakau moolelo e hoike aku i keia manao hoakaka, penei:

O na kanaka na laua keia mau pahu e kani nei; a no laua hoi na leo a Pele e hlohe nei ma ka moeuhane, oia o Lohiau, i kapaia i kahi wa o Lohiauipo, ame kana aikane aloha hoi o Kauakahiapaoa. He mau alii nui keia no ka mokupuni o Kauai, a o kahi a laua e pa'i nei i na pahu kaeke a laua, a e niniu kapalili nei hoi i na puniu a laua, aia no ia i Haena; i na hala o Naue i ke kai.

O ke kumu o ka lele ana o na leo o na pahu, na puniu a pela pu nohoi ma na leo o Lohiauipo ame Kauakahiapaoa mai Haena mai i Kauai a hoea i Keaau ma Puna, Hawaii, mamuli ia o ka hoolele ana a Kanikawi ame Kanikawa, na akua o Lohiau, i ua mau leo nei apau a lohe o Pele i ka paia ala o Punna no ko laua makemake nui e lilo o Pele i wahine na Lohiauipo, ka ui o Kauai.

I ka maopopo loa ana i ua Pele nei, no ke kukulu komohana ka leo pahu ame ka leo hula a kona uhane e lealea loa ana, ua hoohuoi wale iho la no kona uhane ma ka olelo ana:

"I ka lulu ka leo a ke aloha, ma ka makani hoi au e imi aku ai ia oe."

Emoole nae loli ae la ke kani ana mai a ua mau pahu nei a pela hoi me ke paeaea ana mai o na leo hula ma ke kukulu hikina, a lohe aku la keia e oli mai ana ma Papuaa.

"E! hao wale hoi ke kupanaha o ka pahu ame ka leo o ka po. Eia la i ka makani kahi kani mai ai. Heaha la hoi kana. I ka hikina oe i ka ehu a ka makani, ilaila aku no au a loaa oe ia'u."

Haalele iho la ko ia nei uhane ia Keaau, emoole hoeia ana keia i Papuaa, kahi ana i lohe ai i ke kani aku o na pahu ame ka hakuikui kuokuolo o na leo. Iaia nei i hoea ai i Papuaa aohe pahu, aohe kanaka; a i hoolohe aku ko ia nei hana, e kani ana ua mau pahu nei i Waiakea. Hoea nohoi keia ilaila, kani ana ua mau pahu nei i Kukuilaumania, a olelo iho la keia iaia iho:

"Ka! ka-inoa hoi no Waiakea ka pahu, eia ka, no Kukuilaumania ua pahu. Heaha la hoi i Kukuilaumania au!"

A hoea keia i Kukuilaumania, aohe pahu, aohe kanaka; a ke ne hone mai la ua mau pahu nei i Hokuli i Laupahoehoe. Alaila, pane hou iho la no ua "Wahine nei o ka lua."

(3/6/08)

He keu ka hoi! ka-inoa hoi no Kukuilaumania ua pahu, eia ka no Hokuli i Laupahoehoe ua pahu.

A hoea keia i Hokuli, hoolono aku ko ia nei hana, e kani mai ana ua mau paha nei i na pali hula-ana, oia hoi, kela mau pali halawalawa o Waipio me Waimanu. A hiki keia i na pali hula-ana, i hoolohe aku ka hana "e ku-pa-ku-pa" mai ana ka leo o ua mau pahu nei i ka lae o Kauhala ma Kohala Akau.

"Kai no paha no na pali hula-ana keia mau pahu e kani nei," wahi a ua Pele nei i olelo iho ai, me ka hoomau ana aku, "eia ka! no Kauhola ua pahu."

O ka loa mai na pali hula-ana aku a hoea i Kauhola, ua lilo ia mea ole i ua "Wahine o ka Lua," oiai i ka pupuu ana no a hoolei loa, honi ana keia i ke ala o na maawe limu lipoa o Kauhola. I hoolono ae ko ia nei hana e kani ana ua mau pahu nei iwaena moana o Ale-nui-haha; alaila, olelo iho la no ka uhane o ua Pele nei iaia iho:

"Kahaha! Hooluhiluhi no ka hoi ka hana a ka pahu. Ina oe e nei pahu a'u i uhai loloa mai nei a no Kahiki, no kuu wahi i hele mai ai, o ka'u alualu iho la no ia, ia oe a hiki ilaila. A inahoi no waena moana aku nei no oe la, alaila, e loaa aku ana no oe ia'u."

E kuu makamaka heluhelu, i ka leo o ka pahu a kaua e ike ae la, mea ole ka loa o ka aina i ke alualuia e Pele; a i keia mau la hoi e nee nei, ina kaula eono o uwe-hone, mea ole ke kula loa i ka imina a ke aloha.

Iaia nei nohoi a hoea i waena moana ponoi, kahi hoi e huli ai ke au o ke kai no Maui a o Alenuihaha ia kai, huli nohoi ke kai no Hawaii, o Alenuihaha ia, kani ana ua mau pahu nei iluna o Kauiki. A hoea nohoi keia i Kauiki, kani ana ua mau pahu nei iluna o na pali o Kahakuloa. Hiki keia i na pali o Kahakuloa, aia ua mau pahu nei ke kani la i Ka-lae-o-ka-laau, kahi hoi i holo ai ma ke mele a ka Ui o Kana­­

"A Ka-lae-o-ka-laau,
Pau ka pono a Kakina."

A hiki keia i "Ka-lae-o-ka-laau," lohe ae la keia e kani "kupa-kupa oe-oe" ana ua pahu nei i Makapuu i kahi o ka uhu maalo i kuu maka. Hoea keia i Makapuu, kani ana ua mau pahu nei i ke alo ponoi o ka mookapu o Haloa, oia hoi ka pali o Kualoa. Hiki keia ilaila, hoolohe ae ko ia nei hana, aia ka leo o ka pahu i kahi o ia kaikunane ona kahi i kani ai, oia hoi, o Kalaeokaena. Iaia nei i hiki ai i Kalaeokeena, a ike i ke kaikunane, akahi no oia a hoomaopopo pono, no ke komohana io no na pahu ame na leo hula ana e alualu loloa nei.

Aole keia i hoakaulua iho me ke kaikunane, a uha i aku la no keia i ke kani mai o ua mau pahu nei iwaena-konu moana o Kaieiwaho. A hiki keia ilaila, kani ana ua mau pahu nei i uka o Haena; a hoea keia i Haena, hoolohe aku la keia i ka lealea o ka leo o na pahu a pela nohoi me ko na kanaka e pa'i ana i ua mau pahu nei. HOomaopopo iho la keia, aohe nee hou aku o ke kani ana o ua mau pahu nei, aka, ua oni paa mai la i kahi hookahi, a hoamaopopo ae la keia, no ia wahi ka nei mau pahu ana i uhai mai ai.

Ia nei, lawe ae la ua Pele nei i kona kino ui apau, aole no hoi i kana mai ua mea he ui. O na ala kupaoa nnohoi apau o Puna, aia pu me ia kahi i muia ai, e laa ke Kupaoa, o ke Kupalii, o ka Hala, o ka Lehua, o ka Olapa, ka Maile, ka Hinano, ka Awapuhi a pela wale aku.

Ua kahiko iho la nohoi ua Pele nei iaia iho a ohu i ka lehua, ka maile, ka palai ame na lipo opiopio apau o ka wao. He ui hoi kau! A me keia mau luhiehu o ka wao lipolipo, e uhi paa ana maluna oua Aliiwahine nei o ka Lua, hele aku la ia no kahi ana i ike aku ai i ke anaina kanaka nui e muia mai ana, a o kahi nohoi ia o na pahu e kani mai ana a pela me na leo hula. Iaia i hele aku ai, ua hele pu aku la no ke ala o na lau lipolipo i ohu iho iluna ona a holo mapu onaona aku la i na ihu o ko Haena mau kini, mai na lii a i na makaainana.

(3/13/08)

O kahi a Lohiau-ipo ame Kauakahiapoa e ka'u-lele nei i ka laua mau pahu, aia ia iloko o kekahi hale loihi i uhi paa ia me na ahu moena makalii nani loa o ia mau la koliuliu wale o Hawaii nei. Ua hele nohoi o loko o ua hale nei a pihi ku'i i na'lii hanau o ka aina, na iwi kuamoo ponoi o na'lii, na paa kahili o lakou a pela wale aku, elike me na hoohiwahiwa ana o ia mau la a ke kapu alii i noho ai me ka nene hiwa lani.

Aia na ui o kela ame keia kulana ke noho la me ka hialaai nui no ka nani o na hana a Lohiau-ipo me Kauakahiapaoa, kana aikane.

Aia hoi mawaho o ua hale la kahi i kuku ai na hulu makaainana o na'lii, e hooheihei ulumahiehie ana nohoi i ka nani ame ka ui o kahia oao i kahi aoao. "E ake ana e inu i ka wai hu'i koo lihilihi."

I ka ike ana mai hoi o keia anaina kanaka inei wahine ui e hele aku ana me ka ulumahiehie apau, hookani nui ae la lakou i na leo piha mahalo no ka wahine ui, aohe ona lua e loaa ma ka mokupuni apau o Kauai.

He mea oiaio, ua hookuu pau iho la ua Moiwahine nei o ka hiki a ka La ma Haehae i kona nani apau maluna iho ona. A ua oleloia, ua like ka lamalama o na helehelena o ua Pele nei i keia wa me ka mahine piha i ka po o Mahealani. He ui hoi ka ui.

O ko ua Pele nei hele aku la no ia a kahi a ke anaina kanaka e muia ana, ua hookowa ae la lakou i loaa ia ona alahele no ka Ui malihini e hele aku nei me ka ulumahiehie nui. Aia ka aha kanaka mawaho o ka hale hula o na'lii ke mahae lua'la ia lakou iho, a o ke aliiwahine hoi o ka lua ke hele lam e ka hanno haweo a kilakila nui o kona kulana ma ke kowa a ka aha kanaka i hookaawale iho ai no ua malihini ui nei e hele aku ana.

"O ka hele a ka wahine ui,
Meha ka leo i ke kula,
Aohe hauwalaau a na manu,
Ua la'i ka nohona me ka maluhia.

I keia wa a ua ui hookalakupua nei e hele aku nei, ua ike mai la na'lii e muia ana iloko o ka hale a Lohiauipo ma e hula ana, a pa mai la ka laua kahea ana:

"Hele loa mai no a komo mai iloko nei o ka hale."

Na kamaaina hoi ke kahea, he hele nohoi ka ia nei a komo ana iloko. Aohe nae keia i noho iho ilalo i kahi e pa'i ia ana na pahu, aka, hele aku la keia a noho iho la iluna o ka nu'a moena.

I keia wa a ua Pele nei e noho ana, ua kau iho la ke ino ilihia maluna o ke anaina alii e piha ana iloko o ka halau hula a o Lohiau-ipo no ka mua loa o ka ninau ana mai i ka malihini:

"E! mama wale hoi ka hiki'na mai! Mahea mai nei oe?"

Pane aku la o Pele: "Ka! ma Kauai nei no au a hoea mai la ia nei."

"Ea, nanenane hoi i kau pane e ke kamahele. He kamaaina au ia Kauai nei la, ua kaapuni ia e a'u ka moku o Kamawaelualani nei mai kela pe'a a keia pe'a huli lau nei, mai ka uka a ke kai, mai ka wao kele a ke kualono, mai na oawa a na pae puu, aole loa i ike ko'u mau onohi maka nei i kekahi wahine i like me oe," wahi a Lohiau-ipo i pane mai ai i ka malihini.

Pane aku la no ua hookalakupua nei o Kilauea:

"Pela io paha. Ua pau nohoi paha kau wahi o Kauai nei ia oe i ka hele ia, a koe nohoi kau wahi; a, oia wahi i koe ia oe la, o ko'u wahi ia i hele mai la a hoea iho la ia nei."

"Aohe no he wahine o Kauai nei elike me oe," wahi a Lohiau-ipo i pane mai ai me ka hoomau ana mai no i ka olelo ana: "E hoole maoli aku ana no au ia oe, aole oe no Kauai nei. E hai mai oe i ka oiaio, nohea oe?"

Hoopaakiki aku la no ua Pele nei, no Kaui no ia, a hoole paakiki loa mai la nohoi o Lohiau-ipo me ka ninau pinepine ana mai e hai aku keia (Pele) i kona wahi o ka hele ana'ku. No keia koikoi a Lohiau, ia wa i hoike aku ai ua wahine nei o kalua.

"He aha la hoi, e hai aku ana au ia oe i ko kou makemake. No Puna au, ka aina paia ala i ka hala; a no ka hikina a ka La i Haehae."

(3/20/08)

"Ae; akahi no au a ike," wahi a Lohiau-ipo, "ua loaa ka makemake o ka'u ninau malihini ia oe. NO Puna io ka oe, no ka aina awa lau a ka manu, ka aina ala i ka polo hinano. Aloha no ia aina a ke onaona i noho ai. O na ala paha ia o Puna e kupaoa nei io makou nei i keia wa, oiai he mea malihini loa keia ia Haena nei i keia la. Eia makou ke honi nei i ke ala o ke kupaoa, ke kupalii, ka lehua, ka olopa, ka maile, ka awapuhi ame na lau aala no a pau o ke kuahiwi. Aole hoi o ka hala ame ka hinano, he mau ala kamaaina no ia no Haena nei."

I ka pau ana o keia mau olelo a Lohiau-ipo o kona kena ae la no ia i na ai-puupuu o kona alo-alii e hoomakaukauia mai ona papaaina na ka malihini kipa. I ka makaukau, ka moa i kakeleia iloko o ka hokeo, na ia lawalu momona ame na ono nohoi apau oia au, kahea mai la o Lohiau-ipo i ka malihini, e hele e huao i ko loko i piha ka lua o ka inaina, aka, pane aku la keia:

Ua ai no wau a hele mai nei. Lohe ae nei hoi au i ka lealea o ke kani an o na pahu a olua i pa'i iho nei a pela nohoi me ko olua mau leo, nolaila, hookolo loa mai la au a hoea iho la ia nei. Ua maona ae la no kuu pololi, nokamea, he pololi leo paha a leo hula ~~~~ ia ~~ ~~~~~~ ~~~ la.

"Aole pela. He olelo make ia au e ka malihini i pane mai la, oiaia he loihi loa kahi o ka hele ana mai. E pono no oe e kamau wahi ai," wahi no a Lohiau-ipo i pane mai ai.

Aka, hoole aku la no keia, me ka olelo ana:

"Aole. Ua maona no wau."

No ko ia nei pakela hoole, aole e ai, ua kena ae la no oia (Lohiau) i ko laua mau aialo ponoi ame na'lii o Kauai e ai i na mea i hoomakaukauia; a, ai pu iho la nohoi ua mau alii hula nei o Haena.

Ua lilo ka Ui o Pele i mea hoeepa loa i ko Lohiau noonoo. O ka ai ka ua Lohiau-ipo nei, a o ka nana no i ka wahine malihini, ka wahine hoi ana i hoomaopopo ole ai o Pele ia, ka Moiwahine o Halemaumau, a o ka Ahikanana hoi o Kilauea:

Oi hele nohoi apau ka ai ana a ua Lohiau nei, aohe i umia iho ka leo, o kona nonoi akula no ia i ka malihini:

"E aho e ae mai oe i ka'u noi."

Pane mai la o Pele, a ke ike wale mai la nohoi ia i ka makemake o ua Lohiau nei:

Ina nohoi paha he noi kau no ka pono, e ke kamaaina heaha auanei ka ka malihini e hoole aku ai, he ae nohoi paha, i loaa ka hale kipa i Kauai nei. He mea hoi ia no o Puna aina aloha a hele mai i Kamawaelualani nei, loaa nohoi o oe ke kamaaina e kipa mai ai. "Ka hua i ka umauma la huaina ae ana."

"E hoi kaua i ko'u hale e noho ai. Ua lako no i na mea apau. Aohe hemahema. No'u o uka, no'u nohoi o kai, no'u no o Kauai nei a puni. O kuu wahi opu weuweu la, nou ia. O ka hale no ia e kipa mai ai ke hoi oe a Puna, a manao e ike hou ia Kauai nei. Hele mai no a komo i ka hale. O ka inoa o ko'u hale o Halauaola."

"Maikai wale hoi ka inoa o kou hale," i pane aku ai o Pele ia Lohiau: O ka inoa nohoi o ko'u hale e ku mai la i PUna, o Mauliola. A no kau noi i hoike mai la no kou makemake e hoi au me oe i ko hale, o Halauaola, ke ae aku nei au i kau noi, oiai he maikai ke noi, a e hewa auanei hoi au ke hoole aku i ke noi maikai au, e ke kamaaina. Heaha la hoi, e kuo'e kaua i kou hale.

Ua oleloia, o kuo'e ka huaolelo kahiko loa a na kanaka o Kauai no ka huaolelo hele, a hoi paha o keia au hou.

Na Pele ka ae, o ke ku ae la no ia o Lohiau iluna a kuahaua ae la imua o na'lii ame na makaainana:

"E! ua hui ka aha o keia la. O ka poe makemake nohoi i ka lealea, e lealea aku no lakou elike me ka hiki ia lakou. Eia au ke kuo'e nei me ka malihini no ko'u opu weuweu.

Puka aku la o Lohiau a puka aku la nohoi o Pele ma hope. A i ko laua hele ana aku, ua kaa aku la o Pele ma mua o Lohiau. A ia wa i huli mai ai o Pele me na minoaka ana ma kona mau papalina, a olelo mai la ia Lohiau-ipo:

(3/27/08)

"Ua kupono no ka, kou inoa ia oe, o Lohiau, no ke kupaeli maoli no o kau kuoe ana. Aole pela ka hele ana o ko'u aina. He akeu a he awiki ka hele, aole he kupaeli."

O hele, he olelo ia na ko Hawaii (moku) poe kanaka, pela no ka ko Maui poe ame ko Oahu nei. A ma ka olelo o Hawaii (moku) i kamailio ae ai ua Eueu nei o ka Lua-ahi imua o Lohiau-ipo i ka olelo ana: Aole pela ke ano o ko'u aina. A iaia hoi i olelo ae ai: "He akeu a he awiki ka hele, aole he kupaeli," ua hui ka olelo Hawaii me ka olelo Kauai maloko oia hopunaolelo. O ke kupaeli, he lohi kona ano. O Lohiau nae, ua maa loa oia i ka olelo a ko Hawaii oiai ua nui na'lii ame na kanaka o Hawaii i hoolaupai ia Kauai a puni ia mau la, a ua laulaha nui ka olelo a ko Hawaii poe mawaena o na'lii o Kauai.

I ka lohe ana nae o Lohiau-ipo i ka malihini e kamailio mai ana iaia ma ke ano olelo Kauai kahiko loa, ua pane aku la ia:

"He mea kupanaha, aole hoi oe no Kauai nei, no Hawaii hoi oe, eia nae ua loaa ka ia oe ka olelo Kauai."

Pane aku la hoi ua Pele nei: "Kai nohoi, oia ka'u i hoike mua aku nei ia oe, no Kauai nei no au. He kamaaina paha au no Kauai nei; he kamaaina au no Niihau; he kamaaina au no Kaula, no Nihoa ame ka moku hapapa i kahalehale poipu a ke kai. A i mea hoike aku i ko'u kamaaina mai Kaula mai a hoea i ka mokupuni o Kauai nei, ua paa ia'u na makani apau o keia mau mokupuni. Aole nae keia o ko'u wa e hoike aku ai ia oe i ko'u wale waha i na makani o ko oukou mau pae-moku nei. Aia a hiki kaua i kou hale a loaa hoi he wa pono, alaila, hoike aku au ia oe he kamaaina au no keia mau mokupuni, a mai noho nae oe a molowa ke nee papa aku au i na uluulu makani apau o nei mau mokupuni a hoea i ke koolau o ka pae moku o Hawaii-nui-akea, a i ole, o Kahoupoakane.

A hoea laua nei i ka hale, oia hoi o Halauaola, ua hoomaka ko laua nei hoao ana i kane a e wahine. Ua u-noho iho la laua nei ma ia ano, no ekolu po a ekolu ao.

Ua ike o Lohiau-ipo i ka nani o Puna­­ua honi i ke ala o ka hinano­­ua mukiki i ka wai lehua o Panaewa­­ua lei ia Hoakalei­­ua inu i ka wai koo lihilihi­­ua kaa ninau i ka wiliwai­­a ua eha i ka eha lima ole a ke aloha. Aloha wale Puna aina paia ala i ka hala.

A maanei i hoomanao ae ai ka mea kakau i keia mau wahi lalani mele:

"Lei Maunaloa kilohi i ka maikai,
Hanohano Kaiolohia i ka makani,
Ke ike aku i ka lawelawe malie,
Waiho malie ka i'a o Hilia i ka makani e­­ilaila
A malia Kaao, la'i ke Kioea,
Maikai ka nana a ka La i ke kula,
I uliuli e mapu i ka lau laau,
Enaena i ke alo o Maohelaia,
Hihina ka uwahi noe i ka pili,
I walea i ka makani hauna iloli,
Hoi ka manu noho i Palaau e­­ilaila,
Palaau ke kana ka ke kuleana o ka moe,
Owau nae kai ola i ko aloha
Oe­­a, nei­­e.

No ka lilo loa o Lohiau-ipo i ka nani o Puna, lilo ka ai a me ka i'i iloko o na po ekolu a me na la (ao) ekolu i mea ole iaia. Aka, i ka pau ana o na hoonipoa ana a na wai naoa a ke kehau­­kuu hoi ka maluhiluhi­­hoomaha ka maopa o ka hele ana oia huakai kamahao, akahi no ua Lohiau nei a ike mai i ka pololi, A ke hooheno hou ae nei ka mea kakau i keia wahi kanaenae ana:

"Ola i ka makani haiko i ka wai o Kapona,
Ola i ka oopu peke o Hanakapiai,
Ola na wahine kiai pali o Kaiwikui,
Ola Kilioe o Kakioe, o Kamakapii,
Ola Hoohila i ka liko pua o ka he-i,
Ola no Ko a ka Aalahina i ka pali,
Ola i ka wai kuau hoe a ka lawaia,
Ola ke kai o Koamano i ka pali o Hooilo,
Ola ke kupa hailona ahi o Kamaile,
Ola ke kupa o Haena i ka nani,
Ua ola au ua paa ka houpo i ko aloha."

(4/3/08)

E kuu makamaka heluhelu maikai, aole anei i like o Lohiau-ipo me Iona i noho ai iloko o ka opu o ka i'a nui o ka moana iloko o na po ekolu a me na la ekolu? O ko IOna ike ana i ka pololi, ke olelo ae ka mea kakau pela, aia no a ua hemo oia mai ka opu mai o ka i'a nui i oleloia he kohola. Pela no hoi nei apiki o Haena i na hala o Naue i ke Kai a kaua e ike ae la, he ekolu po a ekolu ao o ka waiho ana i ka i'a o Hilia i ka lai.

I keia hekau ana mai o ka pololi ia Lohiau, olelo aku la oia i ka wahine:

"Ea e uhaele paha kaua e ai, oiai ua hele mai la au a aneane pu. Ua pololi ia au. Ua hele hoi ko'u wahi houpo a pualewa."

"Ihea kaua e hele ai a ai?" i ninau aku ai o Pele ia Lohiau.

"I ka hale no hoi a makou e ai ana, kahi no hoi a'u i kena aku ai ia oe e ai, a hoole mai ai oe."

"Ea, kupanaha no hoi oe," wahi a Pele i pane aku ai ia Lohiau; i mai hoi oe he nui kau ai a me kau i'a o ka hale nei, eia ka e haalele kaua i ko kauhale nei ai, a e hele kau i kahi e. Heaha la hoi, e hooko aku au i kou makemake, e hele kaua."

Maanei, e kuu makamaka heluhelu, e hoike aku kou mea kakau mmoolelo i keia manao: Aia ma kekahi mana o ka moolelo Hiiaka i loaa i kekahi poe, ua hoikeia, i keia wa i koi ai o Lohiau ia Pele e hele laua e ai, ua hoole o Pele; a i ka hele ana hoi o Lohiau e ai i keia wa, ha hoi malu o Pele. Aole nae pela ma keia moolelo. Ua ae no o Pele e hele pu me Lohiau-ipo i ka haleai e pili kokoke ana me ka halau hula o Lohiau ma, oiai ua makemake o Pele e hoike i kona akamai hula imua o Lohiau a me na alii o Kauai i akoakoa ae malaila. A o ka hula a ua Pele nei i hana ai ia wahi oia kona kahea ana i na makani mai Nihoa mai a hoea i Kauai, e like me kana i hoike mua aku ai ia Lohiau.

Nolaila, ua haele aku la laua nei a hoea i ka hale hula e piha ana no hoi ua hale la i na alii o ka aina, e like me ka mea mau. O ka nani a me ka u'i o ka wahine o ka polohinano o Puna, aia mau no ia mau mea me ia. A he mea mahalo no ia na na kamaaina o ka aina.

I ka makaukau ana o ka papa ahaaina, ua koi mai la o Lohiau i ka wahine (ia Pele) e hele pu laua e ai, ua hoole aku o Pele, e like no me kana i hoole mua ai, me ka olelo ana aku ia Lohiau:

Aohe o'u pololi. Ua maona no au, o oe no ke ai. Aia hoi a pau ka oukou ai ana, paapaana hou mai hoi oukou ia kakou, oiai he mau malihini oi aku a hoea mai.

O keia mau malihini a Pele e olelo nei ei aku a hoea mai, oia no o Kilioeikapua a me Kalanamainuu. He mau wahine moo keia. Ua kapaia hoi laua­­na wahine kiai pali o Haena.

Ia Lohiau ma e hoomakaukau ana e hele e ai, ua lohe ia aku la ka hooho ana mai o na kanaka no kekahi mau wahine u'i maka malihini e hele mai ana, a hoomanao ae la o Lohiau a me ka poe a pau i ka olelo a ka wahine o ka Paia ala o Puna.

A mamua no nae o ko Lohiau haalele ana iho i ka halau hale hula o lakou, ua huli mai la no ia a koi i ka wahine e hele no laua e ai, aka, hoole aku la no nae o Pele me ka olelo aku no iaia:

"Ua maona no au!"

"A ina pela ea," wahi a Lohiau i pane mai ai i ka wahine, e noho no hoi oe a pau ka makou ai ana, a hoi mai au me na alii a me na malihini, alaila, hoomaka ka lealea a na alii.

"Auhea oe," wahi a Pele i pane akuk ai i ke kane, "ua laa oe na'u. A e hoomanao hoi oe, e ike ia kaua hoi kanaka, o kipa hewa kou aloha i ka ilio. He ilio hoi ia, a he kanaka au. Nolaila, ke kau nei au i kuu kanawai maluna ou­­he kai-okia."

Ke ike wale nei no ua Pele nei e hoao ana no o Lohiau-ipo e hoolalao hou aku ke ike aku oia i ka u'i a me ka nani o Kilioe ma i ka pua, a oia ke kumu o kona olelo e ana, ua laa ke kino o Lohiau-ipo nana, a kau ai hoi oia i ke kanawai make, he "kai-okia."

Ua hele aku la o Lohiau ma i ka halau i hoomakaukauia ai na mea ai. Aia iloko o keia ai ana o Lohiau, Kauakahiapaoa a me na alii, komo mai la o Kilioeikapua a me Kalanamainuu i ua hale la, ua hele no hoi laua a ohu i na lei mokihana i wiliia me ka lau "paha-paha." O ka u'i no hoi o nei mau wahine, ua ane like no me ko Pele koe wale no ke ano na nanakea o ko laua mau ili.

(4/10/08)

Pa no hoi kahea a kamaaina e komo e ai, o ko laua komo mai la no ia, a hookahi ka noho pu ana me na kamaaina. Ua nee aku la nae ka laua noho ana a ma kahi kokoke loa ia Lohiau-ipo a me Kauakahiapaoa. O ka ai nae ka na kamaaina i ka ai, o ka mili wale no ka ua mau malihini nei i na mea ai me ka haawi ana o ka laua mau kii'na onohi maka ia Lohiau-ipo. Pela ka hooheihei ana a ua mau wahine nei ia Lohiau a hiki maoli i kona wa i paulehia maoli ai ia lau, a hookahi wale no mea nana i kaohi mai i ka hoolale ana a ka Ua Ukiu, oia ka paa ana o ke kanawai kai-okia a ka U'i o Puna i kau aku ai maluna ona; aka, o ka ono a me ka makemake, ke momoni wale la no ia mau mea iloko o kona puu.

"Momoni wale kuu ono,
I ka uhu maalo i kuu maka,
Ua­­­­ikea!"

I keia wa a Kilioe ma e hooulu mahai-lani ana i na hooniniau ana ia Lohiau, ke ike wale la no o Pele, a mamuli o ka nui o ko ianei mana, ua uhi pu ia aku la ko laua ike ana mai iaia nei.

I ka hele ana hoi a pau ka ia ana a Lohiau ma, ua hoi mai la lakou me na malihini kipa hou mai i ka hale hula, a eia no o Pele ke noho aku nei iloko o kona nani i hapai hou ia ae mamuli o kona mana, a ua oia e kona u'i i keia wa e noho nei i ko ka wa mamua ana i hele mai ai a hui "ipo" ai me Lohiau.

I ka noho pono ana a ka aha, ua hoomaka na lealea ana. Ua lawe ae la no o Lohiau a me Kauakahiapaoa i ka laua mau pahu a ka'uka'ulele iho la. Ua kuupau iho la o Lohiau a me kana aikane i ko laua ike hula a pau, ka hele la o Kilioe ma i ka pua a pii ka okala i ko laua mau poo, a pela no me na poe e ae e piha ana iloko o ka hale. I ka hele ana a pau ka laua hula ana, ua aumakua koke mai la no o Lohiau i ka wahine (ia Pele):

"Komo i ka ulu hala hinano o Pookaholu,
Oia nahele hala makai o Kahuku,
Heaha ka hala i kapu=hia ai o ka leo­­
E hookuli ai i ka uwalo e­­
E uwalo aku a­­u,
E hea mai ka leo e­­
I leo ho­­i."

Ma keia kahea ana a Lohiau ia Pele, ua pane aku la ua Pele nei:

Aohe paa o ka leo i ke noi. He leo no. Aka, aole nae ka'u he mele olioli a hula maoli, aka, e kahea ae au i na kiaia makani o ko oukou mau mokupuni nei, e heie ana ma Nihoa mai a hoea i Kauai nei.

Eia o Kilioe ma ke nana mai nei iaia nei (Pele) me ka piha mahalo no ko ianei u'i, a komo pu iho la no hoi ka manao li-lili iloko o laua no Pele, me ko laua manao kuhihewa he wahine kanaka maoli keia e noho aku nei. A i ko Lohiau aumakua ana mai ia Pele me ko Pele pane ana aku o kana mele e hana aku ai ia wa, oia na makani a pau mai Nihoa mai a Kauai, ua pane mai la o Kilioe:

"E! Hele no hoi a pau na makani ia oe mai Nihoa mai a ia nei, alaila, he kamaaina oe no nei mau paemoku, a he malihini makou."

Auhea oukou, o na makani mua i hiki mai i Hawaii nei oia o Lono-opua-kau, o Lonokuikui, o Makanikeoe, o Honua-lele, ka li'a, ka mae ole o ka po­­­o Hooke-kalani-au-awaa-waa, o Halulu-ko'ako'a-noho. O na alii na lakou i lawe mai i na makani i Hawaii nei, oia o Lono(k), o Mimo (w), o Hooleia (k), o Kolea (w), o Ulili (k), o Hoolulu (w), o Olapakauwila (k), o Hulilau (w), o HOkeo (k), a me Iwanui-maka-ahiu (w).

"A i hea au i na makani o keia mau mokupuni, mai noho houkou a molowa i ka loihi loa o ka'u kauauhau ana. A i hai aku hoi au ia oukou he la ino keia."

A o ka wa no ia a ua Moiwahine o ke Ahi i hoomaka a i i ke kahea ana i na makani o Nihoa.

(4/11/08)

Ia wa ua Moiwahine nei o ke Ahi i hoomaka ai i ke kahea ana i na makani o Nihoa:

NA MAKANI O NIHOA

"He Honouli ka makani o Nihoa,
He Waialoha ka makani noho ana o Nihoa,
He Lupe-kii-kai ka makani kaapuni o Nihoa."

NA MAKANI O KAULA.

"He Wili-koolau ka makani o Kaulakahi,
Hui ka welelau o na makani,
Lele ka Iwa, malie kaikoo,
Kau ka Moae-ku,
Ku au e he­­le e hele no e­­

NA MAKANI O LEHUA, A ME KAUAI.

"He moae ka makani o Lehua,
Hooheno a ka Ua Naulu i ka wai huna a ka paoo;
He Moe-aau ka makani o Lehua,
Hoolaau ka makemake i ka ipo;
He Wai-pauoo ka makani o Lehua,
Noonoo ana i ke kai-okia;
He Hu'akai ka makani o Lehua,
Pulu au i ka nunahuna kai a ke aloha,
He Papaainuwai ka makani o Lehua,
Pau ia kuu aloha me oe.
He Kai-halelo ka makani hoopuni aina o Lehua,
Mai puni aku oe i ka mali leo,
A Niihau au i ka moena pawehe,
Oni ka Mikioi ka makani o Kawaihoa,
I ka lawe malie a ka Inuwai i ke ko eli o Halalii,
He Inuwai ka makani o Halaihi,
I na ~~~ a ka hapapa;
He Naulu ka makani o Niihau, aia ilaila ka makemake,
O ka pa kolohane a ka Manukiiwai,
I ka hunahuna kai a ke aloha,
I ka hoa pili o Kaeo,
Kela puu hookipa i na malihini,
He­­­oiaio.
O Kauai Nui moku lehua,
Moku panee lua iloko o ke kai,
Moku pane lua ana Kahiki,
Halo Kahiki ia Wakea ka la,
Kolohia kau mai ana Kona i ka maka,
Hooulu ilalo Kumuhonua,
Hakeke ka papa ia Hawaii-akea,
O kuhia i ka muo o ka la,
I Kauai ka po ana a ka la,
He la makani keia no Kauai."

I ka ~u ana o na makani o Nihoa, o Kaula a me Niihau i ke kaheaia e Pele, ua ike aku la na kanaka e nonoho ana mawaho o ka hale hula i ke kuakea mai o ka moana i ka ale, a ike ae la no hoi lakou i ka lele ino o na ao kaalelewa, a hooho ae lakou:

"O keia la a ka malie i ikeia ai, eia ka he la ino ana keia, ke lele ino nei ke ao, a ke kuakea mai nei hoi ka moana. Ha'o wale hoi ka la malia i ka ua mea he ino. Heaha la hoi nei?"

A mamua o ko Pele kahea ana i na makani o Kauai, olelo mai la oia imua o ke anaina.

"O maikai Kauai keia, hemolele i ka malie; aka, aole keia he la malia oiai e hui ana welelau makani a pau a wili ka piko o ka makani ia Kauai nei.

He la ino keia."

I kela wa i pahe mai ai o Kalanamainuu, "Aohe ino he la malie keia. Hookahi no ino o ka makani Kalakala-ihi Kalaloa, he makani na ka hoonuinui olelo."

He pane pakike keia a Kalanamainuu ia Pele, e hoole ana i ka oiaio o ka Pele i wanana ae ai no ka ino o ia la, a no ka piha huhu hoi kekahi o Kalanamanuua me Kilioei-kapua, no ia olelo hoonaukiuki a Pele iaia i kahea ai i na makani o Lehua. Ke ike la no o Pele i keia mea a ka waiho malie la no nae ka manao iloko ona.

"E hea ana au i na makani o Kauai nei," wahi a Pele i kamailio hou aku ai," a e ike auanei oukou he aina makani o Kauai nei. Aia ka makani o Kauai i ke alo o ka pali, i ka welau o ka pali, i ka puu, i ke oneanea, i ka maka o ka opua, a pela aku."

(4/24/08)

E kuu makamaka heluhelu, mamua o ko kaua ike ana i ko Pele kahea ana i na makani o Kauai moku o Kamawaelualani, e nonoi aku au ia oe, e hoomanawanui pu mai oe mme a'u ma keia wahi o ka kaua moolelo, oiai e nui io ana no na makani o Kauai ma keia kahea ana a Pele. Ua like a ua like ole paha kekahi mau makani me ko ka mea i ikeia ma ka moolelo o Kuapakaa. O keia nae na mea i loaa i ka mea kakau ma keia moolelo Hiiaka, i kopeia mai e ia mai ka buke a D. K. WAIALEALE. A he mahele no hoi keia i ike ole ia ma na moolelo Hiiaka i hoolahaia mamua aku nei.

A maanei ke nonoi nei ka mea kakau i ka hoa'loha heluhelu, e haawi mai i kana mau hoomanawanui ana no keia nee ana aku o ka moolelo o Hiiaka-i-ka-poli, oiai e nee aku ana keia mahele o ka moolelo ma ni inoa aina a me na inoa makani a puni o Kauai, a he kulana panoonoo no ia o ka moolelo; aka, aole hiki i ka mea kakau ke alo ae i keia haawina, no ka mea, ua hookumuia keia moolelo mamuli o ka manao ana o ka mea kakau e pau pono na mea a pau­­ke au-nui a me ke au-iki­­o keia moolelo, no ka pomaikai o ka hanauna hou o Hawaii nei ma keia hope aku. Nolaila, me keia mau kanaenae ana ia oe e kuu hoa'loha a hoe ha'iha'i olelo o ka nanea o Hiiaka i ko "iu" poli a me ko me nei poli no hoi, eia iho na makani a ke kae'ae'a, ka Wahine Ahi o Kilauea i hea ai:

"A pa a ~~~~ ka mak ni o Kauai,
Puhia ka makani a Laa,
Ke ahe Koolau wahine ka makani o lalo,
O Kauai ka'u i ike,
He aina na ka makani i hoolulu ai,
He Kawelu klo Limaloa,
He Wiliula ko Waikala,
He Kaha-one ko Waiolono,
He Lamalama-puili-kai ko Pokii,
Aloha wale o'u pokii.
He Mauu-mae ko Ainaike,
A ike mai no oe ia'u e ke aloha,
mai hoohewahewa mai oe.
He Holo~ku ko Kapaeli,
He Moeahua ko Kekaha,
He Moehau ko Puupuupaakai,
He Ulumano ko Pawehe,
He Lapawai ko Papaenaena,
He Hookomowaipao ko Waimea,
He Kiuwaiula ko Kikiaola,
He Wai~~~e ko Koaie,
He Kumulipo-hooulu-alii ko Mokihana,
He Waikea ko Waiahulu,
He Punohuula ko Makaweli,
E lawe ke o, he Hinana ka i'a kuhi lima makani o Pohakomo.
He Kapaahoa ko Kahana,
He Pilialoha ko Peapea,
He Punohuula ko Kekupua,
He Mooholoawawa ko Mahinauli,
He Kulaimano ko Puuopapai,
He Hulikiu-ele ko Manuahi,
He Uhaoowili ko Kaawanui,
He Palai ko Kaawaiki,
He Ololiawawaholemakani ko Mokupapa,
He Aoa ko Hanapepe,
He Waiono ko Ukula,
He Puukapa ko Kaneohia,
He Holoholokula ko Kalae,
He Unulau ko Wahiawa,
He Huimehou ko Kaunuohua,
He Kiu-anu ko Kalahea,
He Aea ko Lawai,
He Uhilani ko Kaluapeekoa,
He Kuluwailehua ko Poeleele,
He Luau ko Kuia,
He Mahikihiki ko Kamooloa,
He Nihipalinoe ko Halulu,
He Holomalanai ko Koloa,
He Ulumano ko Hanakaape,
Lele ka makani o Makahuena, kuakea ka moana.
He Kuiamanini ko Weliweli,
He Onehali ko Manenene,
He Kiu ka makani paio, lele i ka lapa, olapa ka hoe a ka lawaia, he ino.
He Makauena ko Paa,
He Puoku ko Mahulepu,
He Puapuaanoo ko Kipukai,
He Aopuaa ko Haupu,
He Onohimakani ko Keolewa,
He Lihikewai ko Kemamo,
He Kehau-omao ko Aahoaka,
He Lanilulehua ko Kahoaea,
He Peemuku ko Halenanahu,
He Akiu (Ahiu) ko Puuloa,
He Huelepo ka makani o Kahoinaakaonolehua,
E Kane e! Hui la!? Hui ka makani!!!
Holomio o Kilohana!!!
He Oni ka makani o Puhi,
He Pahola ka makani o Hohola,
He Aina kua ka makani Halelena,
He Puapuaa ka makani o Kipu uka,
He Akeakea ka makani noho o kuu aina,
He Holokawelu ka makani o Makalii,
He Onowai ka makani o Kahoku,
He Nihipali ka makani o Kaualehu,
He Kahilipulu ka makani o Kalanipuu,
Noho na makani a Kane, lawe ke o,
He Kauhihi ka makani o Kaluaalaea,
He Aikapu ka makani o Halehaku,
He Hapuku me Alaoli na makani kuehu ~~po o Huleia,
He Laweakiupuali ka makani o Alekoko,
Naha ka maka lia, lole ka upena a na akua, o Ka-ne a me Kanaloa.

(5/1/08)

He Kahilipili ka makani o Niumalu,
He Waiohule ka makani o Pap linahea,
He H~eone ka makani o Nawiliwili,
He Waimua ka makani o Kalapaki,
He Ehukai ka makani o Ahukini,
He Pahola ke kiu ho o kii makani lele kula o Lihue,
He Kuliahiu ka makani o Kapaia,
He Hooluakainehe ka makani o Hanamaulu,
He Kaao ka makani hele laula o Kahalapala,
He Ahiuhiu Kaao-Puulena ka makani o Kawailoa,
He Puuone ka makani o Alio,
He Ahiuwainui ka makani o Kahaluu,
He Olapa ka makani o Kalepa,
He Hauola ka makani hee nalu o Kalehuawehe,
He Maloa ka makani lawe pua hau o Wailua-nui Hoano,
Lawe ke Kiu kehau makani o Holoholoku,
He kapu na pohaku hanau alii,
O Holo i ka lani i opuu iloko o Ikuwa-Ae.
He wa nui hoi keia o na pohaku hanau alii,
Hanau o ~~~~~~~~~ nui o Kea,
Hanau o Kauai nui o Kamawaelualani,
Hanau o Wailua nui Hoano,
Mo ka piko o na mahoe,
Hanau ka Waipua makani o Moanaliha,
Kahe ka wai-ola kuakea ka moana,
Lawe Keau-iniki me Keau-ka.
He Waiakua lawalawa ka makani o Konolea,
He Wailohi ka makani o Nahauahanai,
He Inuwai ka makani o Waipouli,
He Hoolua hee nalu ka makani o Makaiwa,
He Pepee-kiu kehau ka makani o Kapaa,
Huli kapae ka makani o Mailehuna,
He Naekulani ponohu-ula-ua-koko ka makani o Kapahi,
He Puakoolaupiilehua ka makani o Pueo,
E hea i ke Koolau e komo maloko,
Eia ke ala o Mailelaulii,
Ke mapu nei i kuu poli,
Ua laa oe i kuu poli,
Ua paa i ke kai­­okia.
He Kololio ka makani kepue,
E ala! E ala!!
Ua kani o Olokele nui maka onaona,
He Malamalama ka makani o Kealia,
He Hulilua ka makani o Homaikawaa."

Ma keia wahi hoomaha iho la ua Pele nei i ka hea ana i na makani, a kamailio aku la oia ia Lohiau ma, i ka i ana:

"E hea aku ana au i na makani o Anahola, a he wahi aina keia o Kauai nei i lehulehu na makani. O ke pookela nae o ka aina makani o Kauai nei, oia o Wainiha. He ekolu mau aina piha makani o Kauai nei; o Wainiha, o Anahola a me Naue. He elua kualima me akahi kauna na makani e Anahola, he eono kualima me na keu elua ka nui o na makani o Wainiha; a he ekolu kualima me akahi kauna na owili makani o Naue."

NA MAKANI O ANAHOLA.

  1. "He Anu ka makani o Anahola,
  2. He Kiuwailehua no aia ilaila,
  3. He Hokualele ka makani o Anahola,
  4. He Aopoonui ka makani o Anahola,
  5. He Laupeekoa ka makani o Anahola,
  6. He Laula ka makani o Anahola,,
  7. He Laekuaehu ka makani o Anahola,
  8. He Akeakea ka makani o Anahola,
  9. He Ulumanao ka makani o Anahola,
  10. He Laeokahala ka makani o Anahola,
  11. He Aoao ka makani o Anahola,
  12. Holoikalapa makani pee malualua o anahola,
  13. Holoahiukaimaleo ka makani o Anahola,
  14. He Malua kuehu ka makani kai nui o Anahola.

I ka pau ana o ka hea ana o ua Pele nei i na makani o Anahola, hoomau aku la no oia i ke kahea ana i na makani o na aina mawaena o Anahola e hoea i Wainiha; a oia iho keia.

Ma keia puka hou ana aku, e hoopuka ia aku ai na makani o Wainiha i heaia ai e Pele, a he keu io no a kahi aina uuku i puaia e ka makani.

(05/08/08)

  1. He Hoopalu kewai ka makani o Wainiha
  2. He Waianu ka makani o Wainiha
  3. He Kua maui ka makani o Wainiha
  4. He Kaawakiki ka makani o Wainiha
  5. He Papala ka makani o Wainiha
  6. He Akeakea ka makani o Wainiha
  7. He Paio ka makani o Wainiha
  8. He Malualani ka makani o Wainiha
  9. He Nihipali ka makani o Wainiha
  10. He Paweo ka makani o Wainiha
  11. He Luluupali ka makani o Wainiha
  12. He Lehua-laau ka makani o Wainiha
  13. He Hanakaipo ka makani o Wainiha
  14. He Pea ka makani o Wainiha
  15. He Maunahina ka makani o Wainiha
  16. He Puna ka makani o Wainiha
  17. He Kalalea ka makani o Wainiha
  18. He Hukia ka makani o Wainiha
  19. He Malama ka makani o Wainiha
  20. He Pueoka makani o Wainiha
  21. He Alihiwai ka makani o Wainiha
  22. Lele ka makani o Wainiha
  23. He Kapaia ka makani o Wainiha
  24. He Amoa ka makani o Wainiha
  25. He Hihimanu ka makani o Wainiha
  26. He Like no a like ka makani o Wainiha
  27. He Limunui ka makani o Wainiha
  28. He U-a ka makani o Wainiha
  29. He Lupua ka makani o Wainiha
  30. He Koolau ka makani o Wainiha mawaho
  31. He Puhikai ka makani o Wainiha
  32. He Aoao Kona ka makani o Wainiha

NA MAKANI O NAUE

O ka lau, o ka lihi, o ka niao o ka makani la­­
Aia i Naue i na hala kaa-lewa i ke kai­­
A naue ka makani­­
Makani o Naue la­­:

  1. He Lupua ka makani o Naue
  2. He Pahele hala lu hinano aia ilaila
  3. He Pa'ukilepalepa ua makani o laila
  4. He Kalolo aia no ilaila
  5. Pa ana ka makani Waikahe i Naue
  6. He Lele ka makani o Naue
  7. Ulupu ka makani aia ilaila
  8. He mene ka makani o Naue
  9. He Kalahale ka makani o Naue
  10. He Kamalama ka makani o Naue
  11. He Au-i-ke-kai ka makani o Naue
  12. He Hala ala ka makani o Naue
  13. He Pua-uki ka makani o Naue
  14. He Hanaimaa ka makani o Naue
  15. He Puaokaneki ka makani o Naue
  16. He Apoanu ka makani o Naue
  17. He Pua-aala ka makani o Naue
  18. He Hinano ka makani o Naue
  19. He Hui Koolau ka makani o Naue

A Naue, ike ka makani i ka pua Uki,
Pua o ka hala, e apo ana e ke anu o Wainiha.
He Makauki ka makani o Hanaimaa
He Kulaipau ka makani o Lonoapii
He Hoolai ka makani o Makua
He Hunahunakai ka makani o Kalele
He Pilipali ka makani o Manoa
He Moani ka makani o Maninihola
He Kualau ka makani holo laula o Pohakuakane.

Maanei i hoomaha iho ai o Pele i ka hea ana i na makani, a huli ae la ia a olelo ae Ia imua o ke anaina:

"E, auhea oukou? O Haena nei kau wahi aina makani. He elua nae makani ino o Haena nei, he Kilioe a he Nuu i ka lana haakoi. He mau makani keia ai i ka pili a moo o ka pali."

No keia mau olelo a Pele, aole i kana mai ka huhu a me ka inaina o Kilioeikapua a me Kalanamainuu, kahu ka ena i ko laua mau maka; a pane kikoola mai la o Kilioeikapua:

"He keu oe a ka wahine kuamuamu! Owai kaui kuamuamu mai nei he mau moo? Ke waha-a mai no oe ia Kilioeikapua a me Kalanamainuu, he mau makani ino laua no Haena nei; a ke olelo mai nei oe, he lana haakoi o Kalana-nainuu. O oe no ka haakoi e na wahine o ka hele aea ana mai nei, a manao oe i Haena nei e ola ai kou la pololi. Aohe au kane o Haena nei. E nele ana oe i ke kane. He Kilauea ka makani kaili aloha o Haena nei, i lohe oe."

No keia mau olelo ikaika launa ole ma ka aoao mai o keia mau wahine malihini, ua haluku ae la ka pioo mawaena o ke anaina e noho ana, aka, ua hooki koke ia nae ko lakou pioo i ko Pele olelo ana ae:

Ina no hoi paha ua ike mai la olua no olua ka'u i olelo aku nei he mau moo olua i ka 'pili pohaku; i ka 'pili laau; i ka pili lepo, alaila, ua pono ka olua ki-kaho ana mai nei, a ina hoi aole pela, ua hewa olua i ka lele mua. O Kilioe a me Kalanamainuu ka'u i olelo ae nei, he mau kama laua na Noomilinanea. A e hoolohe mai oukou i keia mele:

E kukulu i ka ohia a laa Ia
O ka ape aumoa ka hiwa-uli
O hookaha ke kai i ka aina
O kolo aku a kolo mai
O hoohua ka ohana o kolo
O kolo kua, o kolo alo
O pane ke alo, o hoohonua ke kua
O kew alo o milimili nanea
O Pano ia, o panopano
O kane a ka panopano i hanau
O ka Popanopano ke kane
O Polalowehi ka wahine
Hanau ka wahine hoolu'e hua
Hoohua a lau i ka po a~ nei
Ianei la hookuukuu
Ianei la hookaakaa
Kakaa na wahine hee pu'e one
O kama a ka Popanopano i hanau
A hanau ka po e­­
Hanau ka po ia Hiiluanea
Kukaa ka po ia Kiinaanaa
O hulahula wale ka ~~~~~~ ~ ~~~~
O ka maewa huelo ka ialoa
O ka lepo huna ka ai, ai­­a
Ai a kau, ai a mu-a
Ka aina a kauwa hewahewa
A pilihua wale ka aina
Ke ~~w~ nei ka hale
O hele i ka aina a Kolo
Hanau ka ohana a Kolo i ka po.

(5/15/08)

I ka pau ana o keia mele a Pele i ka hea, ua nalowale honua iho la o Kilioe ma "i-ka-pua," a komohia iho la iloko o na mea a pau ka hoohuoi wale ana, he mau wahine moo io no paha keia mau wahine malihini i hiki mai ai. Ke hoomaopopo pu la hoi lakou i na olelo a ka wahine ipo a Lohiau i hoike mau mai ai no Kilioeikapua a me Kalanamainuu, oiai, ua lohe wale no lakou, he mau wahine kiai no ia no ka pali o Ke-e, i Haena.

He mea maopopo loa, ua loaa pono aku la ua mau wahine noho pali nei o Kawaikui i ka ike o ka Moiwahine o Kilauea, ma ke ano, ua ikeia laua he mau wahine moo; a o laua nae, aole hiki ia laua ke ike mai i ko ianei ano a me ko ianei kulana, oiai, ua uhi paa akula ko ianei mana maluna o ko laua ike.

I ka nalowale honua ana aku o Kilioekapua a me Kalanimainuu, ua olelo ae la ua Pele nei: "He mau wahi makani hoakaaka ko Haena nei, a oia keia; e hoolohe mai oukou.

"He Kalahale ka makani o Haena
He Limahuli ka makani o Haena
He Kolokini ka makani heenalu o Kahuanui a Lihauipo, i Haena
He Unukupua ka makani lawe leo a Lohiau-ipo i Haena
He Kanaenae ka makani lawe ala a Lohiau i Haena
He Kilauea ka makani kaili aloha a Lohiau i Haena
He Leoikua ka makani lawe aloha a Lohiau-ipo i Haena
He Ipo noenoe lauae ka makani kii wahine a Lohiau-ipo i Haena
Aloha wale o Lohiau-ipo kuu ipo i Haena e­­!
He Peke ka makani o Hanakapiai
He Kaiopihi ka makani o Hanakoa
He Lawakua hoi ko Kikiopua
He Laniku~a ko Kalalau
He Waikuauhoe ko Hanapu wai kanaka
He Ulu-hinahina ka makani o Hanapu wai akua
He Aikoo ka makani o Nualolo
He Koholalele ka makani o Makuaiki
He Mapuala ka makani kii malihini o Nualolo
He Pua o ka makani o Kamaile
He Papala ka makani o ahi o Aneki
He Palihikai ka makani o Milolii
He Hoi a ka makani Koolau o Keanaoku
He Leihoohihi ka makani o Polihale
He Kaunoa ka makani o Haeleele
He Lehuamoeone ka makani o Kolo
He Ohai ka makani o Papiohuli
He Holouha ka makani o Nohili
He Puukapele ka makani o Mana
He Hookui ka makani o Puukuakahi
Hano ka leo o ka makani i Puukualua
Hoolale ka makani o Puukuakolu
Lele hoano ka opua makani o Kalehuamakanoe
Kiu owili i ka lani ka makani o ka nahele o Koialana
Aheahe ka makani lawe Pua lehua o Kauaikanana
Kunana ka makani lawe malihini o Alakai
He Pua Koolau ka makani noe anu o Aipo
Po wale hoi ka nahele o Hauailiki
He iki makani ia la o kuu aina
Lele ka manu ai pua hawane
He Ohukolo ka makani, ha 'ukeke ka malihini
E hoolale i ka noe kehau
E, he hau hoi
O Waiau ae
O Waipuhia
O Waihalulu
A he makani hoouhi hau
O kuu wai la i ka lani
O Waialeale i ka maka o ka opua
He Holopuni ka makani aala
He Holoilihia ka makani e mehana ai ke kanaka
Oia ka lia makani a-aulima i Waipuhia
Puhia ka makani ulu wehiwehi
Naholo ka makani ula wena a Kanealohi
E, haehae ka makani e Kaulehua
Eia la he i­­no he makani
Ke haluku nei iluna o Waialoha
Lele oina ka maka­­ni
He makani io no­­
Makani la­­."

I ka pau ana no o keia kahea ana a Pele i na makani, o ka hoomaka koke iho la no ia o ka makani aole i kana mai. Na ka makani ka pa puhili ana iluna o ka aina, popoi halulu hoi ke kai makai, ku ka puna-kea i kahakai, a­­o ka haule iho la no ia o ka ua, ka'i ne-i nakolokolo ka hekili a olapa ae la hoi na elelo manamana o ka uwila­­aole i kana mai o ua mea he ino.

(5/22/08)

Ke kokolo mai la ka ohu i na pali, he haluku mai la na waikahe i ke alo o na pali, hele ka Wai-ula a me ka Wai-kea i kai, a hakukoi kupikipikio ka opu o ka moana.

Na ka ino ka haluku iluna o ka aina, ua hana ae la ke anaina lealea a Lohiau ma, a huli hoi aku la kela a me keia mea no ko lakou mau hale iho.

Ua hoi aku la no hoi o Lohiau a me Pele no ko laua hale. A i ko laua hiki ana aku i kauhale, huli mai la o Lohiau a pane mai la ia ka wahine.

"Kai no a hala kau i olelo mai nei ia kakou no ka ino o keia la. Eia io ka makani a me ka ua ke lukua nei ia Haena nei i keia la a ka malie nui wale i ikeia ai e makou nei o keia aina. He la ino io ka keia."

Ma keia wahi, e kuu makamaka heluhelu e huli ae ai kaua, a nana ae ia Hiiaka e kiai la ma ke poo o ke kaikuaana haku o lakou, me kona malama ana nohoi i ka maluhia apau o ua haku hanau mua nei o lakou.

Ua hala na po ewalu, a ua kapoo ka eiwa o ke ao (oia hoi ka eiwa o na la) mai ka wa mai i moe ai o Pele; a ke hehi aku nei ke au o ka manawa i ka eiwa o na po; a ke neenee loa aku nei e piha ke anahulu ao a pela nohoi na po he anahulu, a ia wa i hoomanao ae ai o Hiiaka i ke kauoha a ke kaikuaana, iaia i olelo ae ai iaia mamua o kona hiamoe ana, oia hoi:

"E kali oe i kuu hiamoe, a i ala ole au iloko o na la eiwa ame na po ewalu, alaila, e hoala iho oa ia'u ma kou kahea ana iho ia'u i keia Hulihia."

O ua hulihia nei, oia ka Huli i kapaia o "Hulihia ke Au, ka papa Honua o kona Moku.

Ia hoomanao ana ae a Hiiaka i keia olelo kauoha a ke kaikuaana, o kona wa ia i oli iho ai i ua Hulihia nei, e hoala ana i ke kaikuaana:

HELU I.
HULIHIA KE AU, KA PAPA HONUA O KA MOKU
(Na Hiiaka Keia.)

  1. Hulihia ke Au, ka Papa Honua o ka Moku
  2. Hulihia, papio e ia ilalo ke alo
  3. E Uli­­e! Aui­­ia!!
  4. Maliuia mai ka ulono a ka pokii
  5. Ko pokii holo kia, kau kia manu o Laa­­
  6. Ua laa au i ko leo e ke hoa
  7. Kuu hoa, kuu poli, kuu poli waiu hoi
  8. E hulihia i Manu'ake­­le
  9. Hulihia i ka unu-ko'ako'a a Ku
  10. Ka maka o Ku, ka Aha o Makiilohelohe
  11. Ka Aha nana i hikii paa o Hulahula
  12. Ua kalakalaia ua wekewekeia (weheweheia)
  13. Ua hemo aku la ka piko o ka aina
  14. Ua hala ka alihi pohaku ku
  15. Me ka upena 'ku o Ihuaniani
  16. Me ka ulu onini o Laa­­
  17. Laa wale hoi kuu leo ia oe­­e
  18. O ka manu ai-aku-laahia
  19. Keiki ehu, kama ehu a Kanaloa
  20. Loa ka im~na a ke aloha
  21. Ua mokuhia ka maka-maka, ka lino
  22. Ua kaaia e ka Ua lena a Lono­­e
  23. Na Lono, na ka Mano Niuhi kiai moku
  24. E moku ka po e wehe ka pawa o ke ao
  25. Ua ao hoi­­
  26. E Pele­­e! Huli ka i'a
  27. E Pele­­e! Huli ka po
  28. E Pele­­e! Moku ka pawa o ke alaula
  29. E Pele­­e! Hemo ka alihi o ke alaula
  30. E Pele­­e! ka'u ka'u-li, ana oe
  31. E Pele­­e! uhi, uha mai ana oe
  32. E Pele­­e! e ala mai hoi.

Ua lohe aku la ka uhane o ua pele nei i na hala o Naue lewa i ke kai, ma ka wa hoi a Lohiauipo i hoopuka mai ai i na huaolelo o kana mau olelo i pane mai ia ia Pele, oia hoi: "He la ino io keia," elike me ka mea i ikeia ma ka helu i hala.

I ka lohe ana o ua Pele nei i ka hoala a ke kaikaina, kulou iho la kon poo ilalo, a kulu iho la kona mau waimaka. A i ka ike ana mai hoi o Lohiau i ke kulu ana iho o na waimaka ma na papalina o ka wahine, ninau mai la oia: "He mau waimaka aha hoi keia e kolili wale mea nei no, e ka wahine?" Aole no nae o Pele i pane koke aku i ke kane, a hala kekahi wa loihi.

Alaila, pane aku la o Pele ia Lohiau: Auhea oe? E hoomanao oe, ke ala ka makani o ke ala no ia o ka no. O kela makani a me keia makani a'u i kahea ae nei i ko lakou mau inoa mai Nihoa mai a hoea iho la i Kauai nei, o lakou iho la no na kiai o ka ino a me ka malie o ka aina a me ka moana. Ia lakou nei (i na makani) ka houluulu a me ka hoakoakoa ana i na ao kaalelewa i ka lani la hui lakou i kahi hookahi, a hikikili mai no ka ua mai ka lani mai. O na makani no hoi o kela kaulana aina a me keia kalana aina a'u i hea mai nei, o lakou no na ula lele (anela kiai) o ua mau wahi la, a he poe hoolohe lakou ke kahie ia, e like no hoi me a'u i kahea mai nei. I hai aku au ia oe, o Lono-nui-noho-i-ka-wai ke poo o na makani a pau mai keia mau paeaina aku a hoea i Oahu, Maui, Molokai, Lanai, Kahoolawe a hoe loa i Hawaii. O ka'u e ~ai hou aku nei ia oe­­ua kane oe na'u, a ua wahine hoi au nau. Ua ike oe ia'u, a owau hoi ia oe­­aohe a kaua hoohewahewa ana no kaua iho. Nolaila, aole au e noho ana me oe. E hoi au a kuu aina i ka poli hinano o ka Hala, a hoouna mai au i kekahi o ko'u mau pokii e kii mai ia oe; a o ke kii ka hoi ia, ku no a hele ae. Ke noi nei au, a e malama loa oe i kuu kauoha a me kuu kanawai i kau ai maluna ou. Ke ha'i ka hoi kuu kanawai ia oe, wahine ole au nau, a kane ole hoi oe na'u. Mau au'a oe ia'u e hono, oiai aole au e paa ia oe. E hoi au i kuu aina a na ke aloha no oe e kii mai a loaa oe i Kauai nei.

Ko Pele lalau aku la no ia i ka a-i o ke kane a honi iho la i ka ihu, a uwe iho la lau. O Lohiau nai ka mea oi loa aku o ke kumakena,­­e uwe helu ana oia no ke aloha ole o ka wahine iaia. E kaukau ae ana no hoi oia i ka wahine nona po ekolu a me na ao ekolu ~~~~~~~~e laua pale ka ai, ka i'a a me ka wai, hookahi ai oia no ke kumu mai na kupuna mai me ka i'i mili opu i ka ~~~~~a o ka wai hoi, oia no ka "wai koo-lihilihi o ka niu ~~~~."

(5/29/08)

Ua hooikaika o Lohiau-ipo e kaohi ia Pele e noho a kane a wahine no laua ia Haena, aka, ua hoole paakiki aku nohoi o Pele me ka olelo ana:

"Aole au e noho elike me kau au'a ia'u, oiai, aole keia huakai a'u i a-u mai nei i ke kai, he huakai imi kane. I hookolo mai nei au i ka leo o na pahu a olua a me ko olua mau leo nohoi, a na ia mau mea i hoohui ia kaua, a kupopou ana kaua i ka pali o Ke-e. Nolaila, e hoi au. A o kau mea malama wale no, oia kuu kanawai, oia ke "kaiokia," e like me ka'u i hai mua aku nei ia oe. A ke hoi au, o ka malie no ia o keia ino, ihoolulu ka makani, halana malino ka moana, halelo ka a-la i na kahawai, koii pua liliko ka nahele.

Ma keia wahi hoomaha iho la ua Pele nei i ka olelo ana, a liuliu pane hou aku la oia i ke kane:

"E hoi au no ko'u aina, oiai ua hea mai la Koolauwahine ia'u, e hoi i ka paia ala o kuu aina. A e hoomanao oe; ua loihi ko'u mau la ame ko'u mau po o ka noho pu ana iho nei me oe, e ke aloha, ke hoomaopop nei au, ua hala na po ewalu, aua kapoo ka eiwa o ke ao; ke hele nei kaua i ka iwa o na po o ko kaua pili aloha ana. Aole hoi elike me kau i helu mai nei he ekolu no po, a he ekolu no ao o ko kaua noho pu ana.

"Mamua o ko'u haalele ana 'ku nei i kuu aina a hele mai nei au i Kauai nei, waiho au i ke kauoha i kuu wahi pokii i kali oia a i hoi ole aku au, iloko o ka aneane ana, e piha pono ke anahulu ao ame ke anahulu po, alaila e kahie mai oia ia'u. A ia kaua no e ukamailio ana no ko'u noho pu me oe, lohe aku nei au i ke kahea ana mai a ua wahi pokii nei o kaua. Nolaila, aole au e paa i kau au'a e kuu kane."

I lawa no a pau keia mau olelo a ua Moiwahine nei o ke Ahi, o kona nalowale aku la no ia mai a Lohiau aku, a ua lilo keia nalowale hikiwawe ana o ua Aliiwahine nei i mea na Lohiau e ha'oha'o nui ai. I keia nalowale ana nohoi o Pele, o ka hekau koke mai la no ia o ka malie.

Maanei e kuu makamaka heluhelu, e waiho kaua i ke kamailio ana no Lohiau-ipo i ke "alo pale o Ke-e," a e nana ae kaua ia Pele.

I keia nalowale ana no o Pele, "pupuu no a hoolei-loa," noho ana i PUna "paia ala i ka hala," i kahi o ke kino ona e hiamoe ana, ka mea hoi a HIiaka-i-ka-pole e kahili ana a i kahea iho ai e ala. E like me ka nui o na po a me na ao (la) a Pele i hoapa-apa ai me Lohiau-ipo i Haena, pela no ka nui o na po ame na ao a Hiiaka-i-ka-poli i ku kiai ai ma ke kino o kona kaikuaana haku, a hiki wale i kona hoala ana iaia.

I ka hoea ana o ka uhane o Pele i Keaau, a komo hou iloko o kona kino, ua ala ae la ia; a ike ae la nohoi i kona pokii kaikaina, ia Hiiaka-i-ka-poli. A ia wa i olelo ae ai ua Moiwahine nei o Mauliola Hale i ka pookii kaikaina:

"Auhea oe? E hoi ana kakou no uka. Nolaila, e kii aku oe i ou mau kaikuaana, a olelo aku ia lakou ua lawa ko kakou nanea ana ia kai nei o Keaau, a e hoi kakou no uka.

Ae akula nohoi o Hiiaka i keia mau olelo a ko lakou kaikuaana haku. Aia na Hiiaka a pau i keia wa i ka hee-nalu a i ka auau-kai nohoi. I ko ianei hiki ana aku i ke kaha-one, o ka wa ia i pae mai ai na papa o kekahi mau kaikuaana oia nei, a hoi mai la nohoi ka poe e au-au ana. A o HIiaka-i-ka-ale ka mea o lakou i ninau mua loa mai i ka pokii kaikaina o lakou:

"Ua ala mai la ka ua wahi luahine nei? He moe-a-ipo maoli no paha keia a nei wahi pupuka?"

Ae aku la nohoi o Hiiaka-i-ka-poli i ka ninau a keia kaikuaana, me ka olelo ana aku hoi:

"O ke ala ana mai la no ia o ua haku kaikuaana nei o kakou, a oia ka'u i kii mai la ia oukou e hoi kakou i uka. Oia kana kauoha i hai mai nei ia'u."

Ehia ka hoi mea aloha o oe. Aole ka paha auanei oe e au-au wahi kai iki ana a o ka hoi no ia no Kilauea? whi a kekahi kaikuaana i pane mai ai, oia o Hiiaka-i-ka-ale-moe.

Alaila, pane aku la o Hiiaka-i-ka-poli: "Aole o'u manao e hoi pu me oukou no uka. E aho hoi o oukou o kakou ke hoi me ke kaikuaana o kakou, a owau hoi o kakou ke noho iki iho i kai nei a luu wahi kai, alaila, hoi aku au."

Hoi aku la ua poe Hiiaka nei a hoea i ka hale o lakou, o ko lakou hoomakaukau iho la no ia i ka hoi i uka o Kilauea. I kela wa i pane aku ai o Hiiaka-i-ka-poli imua o na kaikuaana.

"E! o oukou no ke hoi, a owau hoi o kakou ke noho i kai nei me kuu aikane me Hopoe, i au-au wai kai hoi au a hoi aku i ka uka."

Ua ae mai la o Pele i ke noi a kona pokii, me kona olelo ana mai:

"E noho io oe; a i hoea mi ke kii ia oe, mai uka mai, alaila, hoi ae oe. A ina no hoi aole oe e kii ia mai, e noho no oe a kou wa e hoi ae ai.

"Aka, mamua nae o ko'u hoi ana me neia mau kaikuaana ou, he wahi manao ko'u e hoike aku ia oukou apau a oia keia, e hula mai kahi o oukou i mau wahi lalani mele i aumakua ae hoi kakou ia kai nei a ho'i a kakou koauka. Nolaila, e koi pakahi aku ana au ia oukou, e hula."

Ia wa, olelo aku la oia i ke kaikaina mua, oia o Hiiaka-i-ka-ale-i, e hula mai ia, Hoole mai la oia. Ia HIiakai-kaalemoe; oia ana like no. Pela ka hele ana o ka ua Pele nei koi ana a hoea ia Hiiaka-wahi-lani; aole no hookihi o lakou i ae e hula. Alaila, pane aku la ua Pele nei: Nele ae la no oukou na poe nunui, oki loa aku hou kahi muli o oukou. Aka, e hoomahui wale aku paha au iaia?"

O ka huli ae la no ia o ua Pele nei, a olelo aku la ia HIiakaikapoliopele: "Nani ia; ua nele ko'u makemake i ou mau hanau mua; nolaila, ke makemake nei au ia oe, e hula mai oe, a hoi ae au; a noho iho oe i kai nei. A i hiki ole ia oe ke hula, ea, alaila, aole au e ae e noho oe i kai nei."

Ike iho la o Hiiaka, ina aole oia e hula ana, alaila, aole oia e aeia ana e ke kaikuaana e noho i ka auau wahi kai a heenalu hoi me ke aikane aloha ana me Hopoe; nolaila, pane mai la oia (Hiiaka) i ke kaikuaana i ka i ana mai:

"Heaha la auanei hoi, e kuu haku kaikuaana, e hula aku no hoi paha au i kahi mea i loaa ia'u; oiai, ~~ awepuu ae nei hoi lakou nei."

O ke ku ae la no ia o ua o Hiiaka, nee aku la ia a luna o ke one o kona kau ae la no ia i keia kau, penei:

HELU 2

Ke haa mai la Puna i ka makani,
Ke kapalili mai la ka uluhala o Keaau,
Haa Haena i ka malie,
Ke haa nei i ke kaha o Nanahuki,
Haa ka hula lea, a ka wahine,
Haa pu no me ke kai o Nanahuki,
He haa aloha paha keia,
O ua ipo aloha i ka moe.

Aole i kana mai ka lea o Hiiaka-i-ka-poli-o-Pele i keia kau ana mai; a ua ku nohoi i ka nani kana mau apa ana i ke one o Haena. A pane mai la o Pele.

"E noho oe, e kuu pokii, i kai nei. A e hoi ae hoi au me nei poe waha pala a kikala hanenee."

(6/5/08)

I ka ike ana o Pele ame na Hiiaka e ae, i ke aka mai o kahi pokii kaikaina o lakou i ka hula ame ke oli, ua hookahaha nui loa ia ko lakou mau noonoo; a ia wa i olelo hou mai ai o Pele i kahi pokii ona i ka poli:

"Aole au i paha-paha aku nei ia oe, e kuu lei, no kou lea i ka hula. He oiaio, ua akamai io oe i ke oli ame ka haa. O ka'u wahi mea mahalo ia oe, oia ko mele i kau mai nei, i ko i ana mai nei:

Haa puna i ka makani
Kapalili mai la ka uluhala o Keaau
Haa Haena i ka malie.

"Ae, aole nae o Haena i Puna nei, oiai eia ia i ko kaua alo; aka, o Haena keia i Kauai. Nani ka mokaekae o ko mele, e ka pokii. Kahaha! He pololei hoi kau o ko ui ana mai nei, e kuu poli. He haa aloha paha keia­­o ua ipo aloha i ka moe? Nui no kou ike, e ka pokii, loaa mai la no ia oe ka puana o ka moe a kaua. A i ninau aku au ia oe, e kuu poli: Nawai i a'o ia oe i ka hula?"

Pane aku la o Hiiaka: "He mau la hiamoe ko oukou i Halemaumau; he mau la hanaia no'u i kai nei o Keaau, me kuu aikane, me Hopoe. Ke hoomanao la no paha oukou i na la a'u e hoi aku ana me na wahi hua opihi, na wahi lau-limu, na wahi alinalina hee-pali, ka ina, ka wana me ka haukeuke? Oia ma la a'u e iho mai ai i kai nei, a hoi aku; he mau la hula ia no maua me kuu aikane, me Hopoe."

Mokuna III