KUOKOA HOME RULA
Ka Hiwahiwa a ka Lahui
___________________________________________________________________________
POALIMA, IANUARI 10, 1908
Ka Moolelo Kaao
o
Hiiaka-i-ka-Poli-o-Pele
I hooponopono hou ia elike me na maawe Moolelo
Hiiaka a ko Hawaii ame Maui.
HOAKAKA.
Ma muli o ke koiia ana mai o MR. CHARLES KAHILIAULANI ka Ona a Luna hooponopono nui o keia nupepa, e na poe he lehulehu loa e hoopuka hou ia ka Moolelo o Hiiakaikapoli-o-Pele ma keia hoomaka hou ana o ka makou nei pepa makua KUOKOA HOME RULA, ke hookoia aku nei ia mau leo ikuwa o ko makou poe heluhelu; a, nolaila, ke hoopuka aku nei makou i ka omaka mua o ua moolelo hialaai nui ia nei, ma keia helu o ka makou pepa.
A ma keia hoomaka hou ana o ka Hiiaka, e ikeia ana he mau aui ana i ko kekahi mau mahelehele i puka mua ai maloko o ka nupepa KA NAI AUPUNI, ma ka M.H. 1906. O keia mau aui hou e ikeia ia mua ma keia puka ana mamuli o ka loaa hou ana mai i ko makou mea kakau moolelo, he Hiiaka i kapaia o ko Maui Hiiaka ia. O ka mahele Hiiaka mua i puka ai ma KA NAI AUPUNI, a i hoomaka ai nohoi ma keia pepa ma ia manawa no, ua olelo o ko Hawaii Hiiaka ia. O ka mea i loaa ia makou, oia ka makou e hana aku nei no ka hooko ana i ka makemake o ko makou poe heluhelu.
E hoomaopopoia, eia na poe naauao o kakou iho nei ame ko na aina e, ke apu mai nei i na moolelo kahiko o Hawaii nei ~~~~~ kakou poe poio ~~~~~hoi, ke hoohemahema nui nei i keia kumu waiwai nui o ka aina oiwi. Aohe huli, aohe imi, a, aohe no he makemake ia mau mea. Aka, no makou iho, ke hoomau nei makou i keia hana nno ka makemake maoli a hoouluia a hoomauia aku ka ikea ana o na moolelo a kaao kakahiko o Hawaii nei i hiki ai ke malamaia e kakou, ka lahui.
Me ka mahalo,
JOSEPH M. POEPOE
Mea Kakau Moolelo Hiiaka
MOKUNA I.
Ka Moolelo o ka hoea ana mai o Pele
ame kona poe hoahanau
i Hawaii nei Ke Kai a Kahinalii.
Aia ma kekahi moolelo kahiko loa o Hawaii nei e pili ana ia Pele, ua ikea o Kahinalii kona makuahine, ame na kaikunane ame na kaikaina HIiaka ona. O ko lakou makuakane, oia o Kanehoalani. Ua hanauia keia poe ma ka aina i kapaia o Hapakuela. O ka aina hea~~ ia a kakou e hoomaopopo iho ai i keia wa? Aole kakou i ike. Ua oleloia nae, he aina keia, aia ma ke kukulu komohana hema mai Hawaii aku nei, malalo ponoi iho o ka huina aouli.
He elua keia mau kaikamahine a Kahinalii [w] ame Kanehoalani (k) i heaia ma na inoa Pele; oia hoi o Pele-i-honua-mea, ke kaikuaana; a o Pelekumulani ke kaikaina. O Pele-i-honua-mea, oia kai hele mai i Hawaii nei.
I ka nui ana ae o Pele i honua-mea, a kaha, mai kai ke kino a noho pono ia kona mau hiohiona apau e ka nani ame ka maemae, ua noho hoao aku la oia me Wahieloa, he alii koikoi nohoi no ka aina.
Ua hanau mai la na Wahieloa ame Pele, elua mau keiki; hookahi kaikamahine, a hookahi keikikane. O ke kaikamahine, o Laka kona inoa. O keia Laka, wahi a kekahi poe, oia ka aumakua hula o Hawaii nei. Oiai nae, ma ka mahele a kekahi poe, he kane keia aumakua hula, a o Laka no kona inoa. He keiki keia na Wahieloa (k) me Koolaukahiki (w), he mau alii nnui la ua no Kipahulu, Maui. O keia Wahieloa ka helu 32 a 38 o na hanauna alii i hoikeia ma ka mookuauhau o Ulu, ka hoahanau o Nana Ulu, na keiki a Kii [k] me H~akoula (w).
O ka lua o na keiki a Pele me Wahieloa, wahi a kela moolelo kahiko i hoikeia ae la, oia o Menehune, ka mea mai nana, ke keiki o Ehu-a-Menehune. A ua oleloia o Menehune ke kumu mai o ka lahui menehune i laha ai i Hawaii nei.
Mahope iho o ka hanau ana mai o keia mau keiki a Pele me Wahieloa, a nunui nohoi laua, ua lilo aku la o Wahieloa ia Pelekumukalani. I keia lilo ana o Wahieloa a Pelekumukalani, ko Pele kaikaina, ua haalele laua i ka aina hanau a hele laua i ka aina e. Ua lilo o Pelekumukalani i kumu no na "pele" e a nei ma na aina e ae mai Hawaii aku nei.
No keia lilo ana o Wahieloa ia Pelekumukalani, ua naauauwa iho la o Pele (i honua-mea) i ke aloha o kana kane "o na la heu ole," wahi a kahiko, "ka mea nana i wehe ke pani ke ki o kuu makemake." E uwe mau ana o Pele i ke ao ame ka po. Pale ka ai, ka ia ame ka wai iaia. Ua hele mai la ke aloha o nei mea he kane a haakohi i na onohi maka. A i kekahi la, olelo okoa aku la oia ia Kahinalii, kona makuahine i ka i ana'ku:
"E, auhea oe, e ka makua. Aole au e pono ke noho me olua. E huli au i kuu mea aloha, he kane. He keu nohoi ke aloha ole o ko'u kaikaina ia'u i kona kaili i ka'u kane. Nolaila, aole au e noho. e hele au e huli i ka'u mea aloha. E haawi mai olua i waa no'u; i au aku ai au i ke kai; a malia o ike wale aku au i na maka o kuu aloha."
Ua ae mai la ka makuahine i keia manao o kana kaikamahine; a o kona wa no ia i haawi ae ai i ke kauoha i na kahuna kalaiwaa, oia o Kumokuhalii, Kupulpulu, Kualanawao, Kupaaikee, Kukalanahu ame na poe e ae he nui i komo iloko o ka oihana kalaiwaa. Haawi aku la oia i ke kauoha ia lakou, e hana koke a paa ka waa no ke aliiwahine, no Peleihonuamea, i waa nona e huli ai i kana kane ia Wahieloa. Ia po no a ao, paa ua waa nei, a lana ana i ke kai.
A lana ka waa i ke kai, ninau mai la ka makuakane ia Pele i ka inoa e kapaia ai ka waa. Alaila, pane aku la o Pele:
"I ekolu no inoa e heaia ia kuu waa, oia o Honualakea, o Ka~~~-honua-mea a me Kamohoalii."
Olelo hou mai la ka makuahine: "Heaha la hoi; ua loaa ko waa huli kane, a huli kaulana aina nohoi; a ua hea iho la nohoi oe i na inoa oia mau kaikunane ou. Owai na hoe waa?"
Pane akula no o Pele i ka makuahine: "Aohe o'u mau hoewaa. Aia no ka hoe o kuu waii ia oe ka makua. Eia nae, e lawe ana au i kuu kaikunane, ia Kamohoalii, ame kuu moopuna nei o Ehu-a-Menehune. A ia laua ka hope o ka waa. A eia ka'u olelo hou aku ia oe, e ka makua, e hele ana au ma keia huakai naauauwa no kuu mea aloha he kane.
(1/17/08)
"E au aku ana au i ka moana kai lipolipo; e alo aku ana au i ka ehu a ke kai; e hoomanawanui ana hoi i ke anu ame ke koekoe; e auamo ana i na kukuna keiki wela o ka La; a ma kela ame keia aina a'u e hoea aku ai a nele kuu ike ana i na maka o kuu kana aloha, e ku ana kuu makaia ma ia aina. I hele au a i loaa ko'u hono'na ma ka aina a'u e ike ana o ko'u honua paa ia, aole au e hoi mai i hope nei. Aka, ua hiki no nae ia'u ke noho ma ia aina a holo mai no au e ike ia oukou i ka aina hanau nei. O ko'u manao ana nae e noho loa iho i ka aina hanau nei; aole."
I ka makaukau ana o na mea apau, a mamua o ko Pele kau ana iluna o ka waa, nonoi aku la oia i ka makuahine: "Auhea oe, e ka makua, e haawi mai oe ia'u ia Ku, me Lono ame Nu'akea, ka wahine iaia ka poli waiu." Ua ae mai la no ka makuahine o Kahinalii: Ua laweia mai la na "KII" o Ku ame Lono ame Nu'akea a kau iluna o ka hulili o ka waa.
Alaila, kau aku la o Pele me Kamohoalii ame Ehu-a-Menehune iluna o ka waa. Ia wa kahea mai la kekahi kaikaina Hiiaka, ma ka uwalo ana mai:
"E Pelehonuameae! Pehea makou ou pokii? Aole anei hoi o makou kekahi e au pu me oe i ke kai?"
Pane aku la o Pele; "I hewa hoi au i ka ~~~~~ ~~~~~. Eia ka, he mea kaili kane nei mea o ka pokii. ~~~~~ ~~~~~ ~~~~~ ka oukou makaia ka na pokii maluna o'u, ma o ke ~~~~~ aloha ole ana o kela wahi kaikamahine lapuwale i ka'u kane, ka makuakane o a'u mau keiki; a o ke kupunakane nei o kuu moopuna. Aole oukou e hele me a'u. Hele no auanei kakou a loaa hou no ka'u kane, o ka oukou hana no ia o ke kaili i ka mea i loaa ia'u. E noho no oukou me na makua o kakou ame na kaikunane o kakou. A i paa ko ia o ke kaili i ka mea i loaa ia'u. E noho no oukou me na makua o kakou ame na kaikunane o kakou. A i paa ko oukou manao e imi ae ia'u, alaila, na oukou no oukou e hele ae mahope ae nei."
No keia pane a Pele, kulolou like iho la na poo o na Hiiaka apau ilalo a kulu ihola ko lakou mau waimaka. A oiai o Pele i anehe ae ai e huli a kahea e holo ka waa, ia wa kahei mai la o Laka i ka makuahine:
"Pehea au? Hele oe, haalele ka oe ia'u i hope nei?"
Pane aku la o Pele: Heaha auanei ka waiwai o kau hoolaau ana mai e hele pu oe me a'u? E noho no oe me ou mau kupua. Heaha auanei kau wahi pono e kokua mai ai ia'u kou makua, ma keia huakai naauauwa aloha i ko olua makuakane? Aole, e noho no oe."
Alaila pane mai la no ke kaikamahine: Aole hoi pela e ka makua. He kuleana kou e imi i ko kane, ko maua makuakane me kuu pokii ,aikunane nei; a he kuleana hoi ko maua nei e imi i ko maua luaui makuakane. A no ka'u wahi pono au, e ka makuahine i ninau mai la, i hai aku au ia oe, he wahi pono no ka'u, oia hoi ka hula. Ma na wahi apau a kakou e kipa aku ai ma keia huakai hele e hoala no au i na aha hula, a malia hoi aia ilaila ko maua makuahine, loaa no oia ia maua i ka leo uwalo a'u a ke ke keiki."
I ka lohe ana o Pele i keia mau olelo a ke kaikamahine, komo iho la ka manao iloko ona, ua pono io na olelo o ke kaikamahine, a hooholo iho la ia, e lawe pu ia Laka me ia.
Alaila, kahea aku la o Pele i ke kaikamahine e kau iluna o ka waa. Ia wa huli aku la ia (Pele) a ike aku la ia Hiiaka (uuku) e hiiia mai ana e ka makuahine e Kahinalii, kulu iho la kona mau waimaka no ke aloha i kahi pokii uuku ona ~~~~~ ke alo o ua wahi kaikamahine nei ke huli, pono mai la ia Pele, me ka hoomaa'a ana mai o na lima; a me ka eueu ka onioni ana ae nohoi, me he mea la ohooho mai ana i ke kaikuaana e kii aku iaia, oia kahe e au pu i ke kai me ia.
Ia wa olelo aku la ke kaikuaana me ka uwe ana no hoi: "Auhea oe e ka pokii; aole paha oe e hiki ke hele ma a'u, elike me ~~~~~ hoolaau mai nei, oiai, aohe ko'u he poli waiu?"
I keia wa pane mai la o Kahinalii: "Kupanaha no ka hoi oe i olelo mai ~~~~~ i ko nele i ka waiu. Ei aku la me oe ka poli waiu. Eia hoi ko pokii ke hoolaau aku nei e hele pu me oe; eia hoi kau he hoole mai."
Alaila, pane aku la o Pele i ka makuahine o lakou: "Aole au e lawe iaia. Mahope ae nei no ia me na kaikuaana. Owau o makou ke au e ae i ke kai me kuu kaikamahine nei ame kuu moopuna. E noho no lakou nei apau me olua, oiai, aohe keia he huakai pono; he huakai naauauwa keia a'u e hele nei no ke aloha kane."
Pau no keia mau olelo a Pele o kona kena, mai la no ia i na kanaka e paa ana i ka waa e pahu i ka waa i ka moana. O ka manawa no ia i pahu aku ai na kanaka i ua waa nei a hele ana i ka moana kai uli, kai hohonu.
Ia hala ana mai o ka waa o Pele, ia wa i hoouna mai ai o Kahinalii ka makuahine, i ke kai hoee nui a ka launa ole, a lewa ana ka waa o Honuaiakea iluna o ka halehale hanupanupa kuhoho a kawehaweha o ke kai. Ua huahuai ae la na mapuna o ke kai ma lalo ae o ka papaku o ka moana, hakikili ka ua mai ka lani mai. Olaolapa ka uwela i ka lewa uli, nakolokolo ikuwa ka leo papaaina o ka hekili, huikau ka lewa nuu, ka lewa lalo. Auwe! He ino!!
O keia ke kai luku i oleloia o ke kai a Kahinalii i alahula ai ia Hawaii nei.
Ma ko Hawaii Hiiaka hoi, ua hoikeia, ua hele pu mai no o Hiiakaikapoli-o-Pele me na Hiiaka e ae ame na kaikunane o lakou ma keia hele ana mai a Pele mai Kahiki mai, a mai ka aina mai hoi o Polapola. A e ikea ana ka oiaio o keia olelo ana a ko Hawaii Hiiaka, mai ka aina mai o Polapola i hele mai ai o Pele i Hawaii nei, ma ka pule a Hiiaka i kahea ai maloko o ka ulu-lehua o Panaewa; ma ka wa hoi a Panaewa i hoonahoa mai ai e make o Hiiaka me Wahineomao, kana aikane, ame Pauopala'e, ke kahu o Hiiaka.
(1/24/08)
Aia nohoi maloko o keia pule i hoikeia ai na inoa o Ku, o Lono ame Nu'kea ame Honuaiakea, Kalai-honua-mea ame Kamohoalii, na inoa i heaia ai ka waa o Pele; ame ka inoa o Nu'akea, ka wahine "poli waiu."
Ma ko Hawaii moolelo o Pele, ua oleloia; o Haummea, ko Pele makuahine, a pela hoi me ko Namakaokahai, ame kekahi poe e ae he lehulehu loa; elike me na Hiiaka, kahuilaokalani ma, Lonomakua ma, a me na mano niuhi hookalakupua o ka moana, elike me Kuhaimoana, Kamohoalii, Kaena ame kekahi poe e ae.
Maloko nohoi o ia mahele i hoikeia ai, o ke kumu i hoea ai o Pele i Hawaii nei; mamuli ia o kona kipakuia ana mai e ke kaikuaana, e Namakaokahai, no ko Pele apakau ana me ka Namakaokahai mea aloha, he kane.
I keia hele ana o Pele ma, ua hii mai la no oia i kahi pokii, ia Hiiaka, ma kona poli; a o mea ia i kapaia'i o oia o Hiiaka, o Hiiaka-i-kapoli-o-Pele. Hele maila ua Pele nei me kon poe apau a hoea i kekahi aina o Hapakuela ka inoa. He aina keia i ka lipo o ka moana. Pae ka waa o ua Peleaihonuamea nei i keia aina. Ku hoi o Laka i kana hana o ka hula; a o na olapa oia no na makuahine Hiiaka ona.
Nui na kane ame na wahine o ua aina nei i akoakoa mai e nana i keia poe malihini ui o ka hoe ana 'ku ilaila. He ui na kane; a he ui nohoi na wahine. O ka oi aku hoi o ka mea maikai loa a kamahao nohoi i ka lakou hoomaopopo ana, oia ka hula a ua poe malihini nei e lawelawe ana.
Ua ku ka hula a Laka mai ia po a ao; aole wahi mea a ikeia aku o kekahi mau hiohiona o Wahieloa ame ko Pelekumukalani hoea ana ilaail. Ua ninau nohoi lakou nei i na kanaka o ia wahi; inapaha ua hoea aku ilaila kekahi kumukalani hoea ana ilaila. Ua ninau nohoi lakou nei i na kanaka o ia wahi; ina paha ua hoea aku ilaila kekahi mau malihini i kahi mau la i aui ae. Ua hoole mai ~~~~~ ua poe kamaaina nei me ka olelo ana mai:
"Aohe poe malihini i kipa mai i ko makou nei wahi iloko aku nei o keia mau la. O ka elua puni makahiki keia o ka hoea ole ana mai o kekahi poe mai na wahi e mai."
I ka ike ana o Pele, aohe kana mea aloha, ke kane, oia hoi, o Wahieloa; i keia aina a lakou i kipu mai ai; ua kau hou lakou nei iluna o ka waa o Honuaiakea; a au hou mai la i ke kai. Ia lakou nei hoi i hala mai ai; ua hoee mai la ke kai nui a huipu ia ka aina o Hapakuela. Pau loa na kanaka oia aina i ka lukuia e ke kai.
A ma keia hele ana mai o ka moolelo, e kamakamakailio iki kakou no na kaikaina o Peleihonuamea i hele pu mai ai me ia. He like ole no na mana moollelo e pili ana i ka uui o na kaikaina a ua wahine nei o ka Lua i hele pu mai ai me ia. Ua manao kekahi poe, eia na inoa o ua poe Hiiaka nei; o Hiiaka-i-ka-ale-i; Hiiaka-i-ka-ale-moe; Hiiaka-pai-kau-hale; Hiiaka-i-ka-pua-aneane; Hiiaka-i-ka-pua-lau-i; Hiiaka-noho-lae; Hiiaka-wahi-lani ame HIiaka-i-kapoli-o-Pele.
Ma ka manao hoi o kekahi poe moolelo Hiiaka, he lehulehu loa no nei poe Hiiaka ua piha ko lakou kanaha a oi aku.
A ma ka mahele hoi o ko Maui poe Hiiaka, he ewalu no keia poe Hiiaka, elike no me ia i hoike mua ia ae nei; a he mau wahi like ole nae ma kekahi mau inoa. A eia ko lakou mau ano a mau hana hoi:
Hiiaka-makole-wawahi-waa, ka mua; a o ka lei-hala me ke anuenue kona mau hoailona. Hiiaka-wawahi-lani; me he mea la, oia no o Hiiaka-wahi-lani i hoike mua ia ae nei, a e ku ku-a-ua ko ia nei hoailona. Hiiaka-noho-lani; a o ka onohi ula me ka ua koko kona mau hoailona. Hiiaka-ka-alawa-maka; o ka ohiki maka loa kona hoailona. HIiaka-i-ka-poli-o-Pele; o ka pala-a o ke kuahiwi, kona hoailona; a o ka ai i ka i'a mai ke poo a ka hi'u o ka i'i kona Kanawai. Hiiaka-kapu-enaena, a me he mea la o Hiiaka-i-ka-pua-aneane no keia, elike me ka mea i hoike mua ia ae nei; a o kona hoailona, he wela nonono ula ke kanaka a o ka wahine paha e pili a e nohoia ana e ia. Hiiaka-lei-ia; o ka Hiiaka keia nona na iei apau ma waho aku o ka lei hala, ka hope loa, oia o Hiiaka-opio.
E ikeia ana, ma ko Maui Hiiaka, he okoa loa ka Hiiaka loa o Pele, oia o Hiiaka opio. A ma ko Hawaii mahele hoi, e ikeia no o Hiiaka-i-ka-poli-o-Pele ka pokii muli loa o ua wahine la o ka lua-ahi o Kilauea.
Elike hoi me ka mea i hai mua ia ae nei, he wahi kaikamahine uuku wale no o Hiiaka-i-ka-poli-o-Pele i keia hele ana mai me na kaikuaana ame na kaikunana; a o kona poli waiu, oia no o Nu'akea; pela no e hoomaopopo iho ai ka mea heluhelu ma keia hoomaka ana mai o nei hele ana mai la o ka moolelo.
Mahope iho o ka haalele ana aku o Pele ma i ka aina a Hakuela, ua hele mai la lakou he mau la i ka moana a hoea he aina. Elike no ma ka Laka hana ana i kana hana maamaalea loa, oia hoi ka hula, ma ka aina o Hakuela, pela no i lawelawe aku ai ia i ua hana nei ma keia mokupuni a lakou i hoea mai ai. Oia no ka hoopaa a o na makuahine Hiiaka no kana mau olapa.
Ua lilo ka hula a ua kaikamahine nei i mea makemake nui ia e na kanaka o keia aina a lakou i hoea mai ai. Ua hoomaopopo aku la hoi lakou nei i na kamaaina oia wahi ina paha, ua hoea mai ilaila he kane a he wahine mai kekahi wahi okoa mai; a ua hoole mai la na kamaaina, me ka olelo ana mai nohoi, o lakou na poe malihini mua loa o ka hiki ana aku i ko lakou aina.
(1/31/08)
Nele no ua Pele nei i kana mea i aloha ai, a au mai la no lakou i ke kai. A hala mai la no lakou; aole hoi i liuliu mahope iho, aia hoi, uhiia mai la ua mokupuni nei e ke kai hoee a Kahinalii a make iho la na mea ola apau.
Ua nee mai la no ua pele nei me kona ohana, a he aina; a elike no me ka lakou hana i na mokupuni mua elua, pela no i keia mokupuni. He mau makahiki loihi keia o ka nee papa ana a ua Peleihonuamea nei ma na mokupuni lehulehu a kinikini wale; a o ka hope loa, ua hoea mai la lakou i kahi mokupuni i kapaia o ka Moku-papa; mai laila mai lakou a hoea i Nihoa; a mai Nihoa mai a Kaula, ilaila hoonoho o Pele ia kaikunane ona ia Kuheimoana ia wahi. Na pele no i eli i ka lua o ua Kuheimoana nei e noho ai a hohonu.
A mamua ae hoi o ko kaua pahu loa ana mai, e kuu makamaka heluhelu, no nei hoea ana mai o Pele me kona mau pokii kaikaina i Hawaii nei, elike hoi me ia i hoikeia ae la, e hoomaopopo iki aku kou mea kakau moolelo i keia manao penei:
I ka hala ana he mau makahiki lehulehu o ko Pele ma hele huli ana ia Wahieloa ma na mokupuni o ka moana, ua nui loa ae la o Hiiakaikapoli-o-Pele; a he wahine ui maoli nohoi oia. He mea oiaio no nae, he poe wahine ui no na Hiiaka apau; aka, o ke pookela loa o ka ui ame ka nani maluna o lakou apau, oia no o Hiiaka-i-ka-poli-o-Pele, ka mea nona keia moolelo.
Ua oleloia ma keia moolelo, ua like ka nono ula o na papalina o keia wahine me ka wai ula liliko o ka ohelo; a o kona ili, ua like me ka pua hala pala memele maikai; a o kona oiwi apau, he ui hooheno e nopu hulili ai ka houpo o ka aoao oolea; a hiki nohoi ke "lala iho i ka wai," ka hooheno olelo ana iho:
O ka Ui paha ia,
He lawena na ka lihilihi,
Pa iho i ka ipu kapu a ka aumakua,
He hooheno mai hoi kau a koe.
Elike me ka mea i hoikeia ae nei, ua lilo o Kuheimoana i alii a i kiai no ka mokupuni o Kaula i ka "halehale poipu," a ke kai.
Haalele iho la o Pele ma ia Kaula a holo mai la lakou a hoea i ka mokupuni "palikala-hale o Niihau, i ke ko eli o Halalii;" a no ka loaa ole ana o kahi kupono o nei mokupuni e hiki a ua Moiwahine nei o ke ahi ame kona ohana kaikaina a kaikunane ke noho, ua pae loa mai la lakou no ka Mokupuni o Kauai; oia hoi; ka mokupuni i kapaia ma kekahi mele kahiko loa, o "Kamawaelualani!"
O keia mele, ua oleloia he mele Koihonua ia no ka Moi Kualii o Oahu nei. He mele loihi loa keia. Aka, no ka hooiaio ana i ka ka mea kakau moolelo i hoike ae nei o ka mokupuni o Kauai, oia no o "Kamawaelualani;" nolaila, ke hoike aku nei ka mea kakau moolelo i keia mau lalani o ua mele la penei:
Hoi mai o Pa;a mai loko mai o Kahikiku,
Ku inaina, lili i ka punalua,
Hae manawaino i ke kani o Wakea:
Moe ia Lua, he kane hou ia,
Hanau o Oahu-a-Lua,
He keiki maka-na-lau na Lua
Hoi hou aku noho me Wakea,
Naku Papa i ka moku o Kauai,
Hanau Kamawaelualani, he moku;
O kekahi mea hooiaio ma ke ano o Kamawaelualani, oia no ka mokupuni o Kauai, e nana ma ka Nupepa Ke Au Okoa, Ianuari, 1869, ma ka palapala a S. M. Kamakau i kakau ai ma Kahehuna, Ianuari 5, A. D. 1869, e loaa auanei kana olelo ana ia "Kauai a Kamaelualani" (oia no o Kamawaelualani i hoikeia ae la ma ke mele.)
Ma keia wahi, e olelo ae ka mea kakau moolelo, e waiho ana ia i ke kamailio ana no ka mea e pili ana i ke kai a Kahinalii; a e hookuakahi ana ia ma ke kuamoo o ko Pele hookuene ana i Hawaii nei.
Ua oleloia, ua hoea mai la o Pele kona mau kaikaina ame ke koena mai o kona mau kaikunane ma Kalihi Kauai. A ma kahi o Kauai e kapaia nei o Kilauea i ka ai oia i wahi no lakou e noho ai. He nui no na wahi e ae o Kauai, a ua Peleihonuamea nei i eli ai i wahi no lakou e noho ai; aka, mamuli o ka loaa e ana o ke kai, ua au loa mai la lakou i ka moana o ka Ieie-waho a hoea i Oahu nei.
Hoomaka ua Pele-i-honuamea nei o ka ia Kilauea; oia kela wahi kuono kai ma ka akau (komohana) aku o Keawaula ponoi; aka, no ka papa'u oia wahi, mamuli o ka loaa e ana o ke kai, nolaila, haalele ua wahine poai moku nei me kona mau kaikaina ame na kaikunane ia wahi; a hele kaapuni ae la lakou ma na wahi he lehulehu o Oahu nei, e imi ana hoi i wahi no lakou e noho ai, eia nae, aohe loaa.
Ua hoonoho nae o Pele i kekahi mau kaikunane o lakou, oia o Kaena ma ame Kuaala ma i Waianae me Kaena.
Ua eli o Pele ia Alia Paakai, e kapaia nei i keia wa o Alia Paakai ma Moanalua ae nei; a no ka papa'u o ia wahi, loaa e no ke kai, a ua haalele ua Pele nei ia luna o ka puu e o nei ka inoa o Leahi.
Eli no ua Pele nei ia wahi a o ka loaa e ana no o ke kai, haalele no lakou nei ia wahi; a nee lakou a luna o Ihiihilauakea. Ka no ua Pele nei ia wahi a o ka papa'u no, haalele lakou ia wahi a nee loa lakou nei a Molokai.
(2/7/08)
Mamua nae o ka haalele ana iho o ua Peleihonuamea nei ame kona poe kaikaina ame kekahi mau kaikunane ona, i ka mokupuni o Oahu nei, ua noi aku la o Laka i ka makuahine (oia hoi o Pele,) e ae mai iaia e noho oia i Oahu nei, oiaia aohe ona makemake e hele pu me ka makuahine. Ua ae mai la nohoi o Pele; nolaila, ua noho o Laka i Oahu nei.
Ua oleloia ma keia moolelo, ua hoi keia Laka a noho ma Koolaupoko; mmaluna o kela wahi mokupuni mawaho aku o Heeia kea, i kapaia i ke Ahu-a-Laka; a mahope iho ua hoi loa keia Laka i Hawaii a noho ma Puna ma kahi i kapaia o Ke-ahi-a-Laka. Aole nae e hiki i ka mea kakau ke hooia aku i ka oiaio o keia mea i hoikeia ae la.
I ka hoea ana o Pele ma ame kona ohana i ka mokupuni o Molokai, ua hoomaka iho la oia e eli ia luna o ka puu i kapaia o Maunaloa; a no ka loaa ana nohoi o ka wai (kai) ua haalele no oia ame kona poe ia wahi, a nee aku lakou no Kalaupapa, a eli iho la oia ia Kauhako. Loaa no ke kai a haalele no lakou ia wahi. Mai laila aku lakou hoea i Lanai, a oia ana like no ka nele o ka loaa o kahi e noho ai lakou.
Haalele lakou ia Lanai nee aku lakou a Kahoolawe; a eli no ua Pele nei i ka puu o Moaula-nui-Kanaloa; a ikeia no ke kai, haalele lakou ia wahi, a pae lakou i Maui.
He nui na wahi o Maui i eli ai ua Pele nei, a o ka hope loa o kana wahi o ka eli ana, oia o Haleakala. Ua manao loa ua Pele nei e loaa ana ko lakou wahi e noho ai ma keia kuahiwi; iea nae, ua hooneleia nei manaolana ona ma ka loaa koke ana o ke kai. Ua oleloia nohoi, ua eli ua Pele nei ia Puu-o-Lai, a inu no ua Moiwahine nei o ke ahi i ke kai, lele loa lakou i Hawaii.
Ua hoikeia nohoi ma keia moolelo, mamua o ko Pele ma hiki ana i Puna, ua lehulehu loa na wahi a ua wahine nei o ke Ahi i eli ai e loaa ona wahi no lakou e noho ai, aole nae he loaa. A i ko lakou hoea ana i Puna, ka aina i kaulana ma ke mele, oia hoi
"Noho no i Puna ka nani me ka maikai,
He hale kipa ia na ke ala me ke onaona,
Onaona ka maile, ka hala o Keaau,
Ola ai na kupa o Kaniahiku."
A ma kahi i kapaia o "Ke-ahi-a-Laka; a i uka hoi o ia wahi i ka ai ua Pele nei i ka lua o Malama; kahi hoi nona ka hoohenoia ana:
"O ka lua mai keia o Malama,
A he sekona ka'i like kona oni ana,
O ka wai hu, a he huai ia,
O ka lua o Malama, a he milo ia."
I ke ka ana o ua Moiwahine nei o ke ahi ia Malama, a lawa pono ole no kona makemake; ua nee aku la lakou a i Puulena; a noke hou iho la ua Pele nei i ka eli. O keia wahi o Puulena, he wahi keia e pili kokoke ana ia Malama, a no keia wahi hoi ka holona o kela mele kahiko, penei:
"Ua hala ka Puulena aia i Hilo,
Ua imi aku la ia Papalauahi."
O ia eli o ua Pele nei ia Puulena, a o ka loaa koke no o ke kai, ia wa nee lakou nei hoeia i Kalaunuiohua. I laila, eli ua Pele nei me kona ikaika apau, a mau no na lauoho o ua Pele nei i ke kai, haalele no oia ia wahi ame kona ohana, a nee aku la a hoea i kahi i kapaia o Ohuanui. Eli no ua aliiwahine nei ia wahi, a pulu hou no kona mau owili lauoho i ka huna kai, nee lakou i Kilauea iki, a mai keia wahi aku, hoea lakou i keia Kilauea e o nei i keia wa, a loaa maoli ko lakou wahi e noho ai. Mai laila aku loaa ka lua o luna o Mokuaweoweo.
He mea oiaio, ua lilo o Kilauea i home noho no Pele, kona ohana kaikaina ame kona mau kaikunane. Ua hoonoho aku la ua Pele nei i kekahi kaikunane ona, i alii puhi ahi nui no Kilauea. O kona inoa, oia no o Lonomakua. A ma ia ano, ua hiki paha ke oleloia ae, ma keia wahi, o Lonomakua.
O na kaikunane o Pele i hoea loa i Puna; oia no o Kauwila-nui-maka-eha-i-ka-lani; Kamohoalii (ma kona kino kanaka a kino moo nohoi) a o ka mea hoi nona ka pali kapu e hea ia nei ma ka Lua-o-Pele, o ka Pali o Kamohoalii; Kahuiokalani; Kaoakaokalani; Kanehekili; Kanewahilani; Kaneikapohakaa; Ke-o-ahi-kama-kaua; ame Kapohaiaikahi-ola.
(2/14/08)
Ua olelo ia ma keia moolelo, a pela nohoi ma ka moolelo ponoi pili ia Pele, ua hoonohoia ka lua o Pele, oia hoi o Kilauea i na papa elima. O ka lima o ka papaku, oia no ka papaku e pale ana i ka aina ame ka wai malalo ae. Ina e naha keia papaku, o ke komo no ia o ke kai iloko o Kilauea holookoa. O ka papaku eha hoi oia kahi i noho ai o Wakea. A oia kahi i kapaia e kekahi poe o Lolo-i-Mehani, elike me ka hoike a ke kekahi Mele Ko'ihonua, nona ka inoa o "Wela ka Lani, o Owe," a penei na lalani mele:
"Hanau Haloa keiki a Haumea no ka wahine,
He wahine ia no Iliponi,
No loko o Likalani,
No ka aunaki ahi kanaka,
No ka momoku o Kukuena,
No Kuku laua o Weli,
No na kalina ahi kapu elua,
I hoomauia e Akea mai ka po,
Akea ai o lalo o Mehani."
I ka noho ana o Pele ame kona ohana i ka nani o Puna a kamaaina nohoi ia mau kaiulu, ua lani iluna a honua nohoi i lalo nei; i kekahi la kalae malie maikai, huli aku la ua Pele nei i kai a ike aku la i ka lana maikai mai o ke kai, hu ae la ka makemake o ua Pele nei i ka auau kai; a ia manawa oia i huli ae ai a kamailio aku la i na kaikaina Hiiaka ona no kona makemake e iho i kai o Haena ame Keaau i ka auau.
I nei hoeu ana aku ana i na pokii kaikaina ona, ua ae mai la lakou apau me ke koe koena ole, no ka iho i ka auau kai, a no ka olao wahi hua opihi no hoi ame ka pa'ipa'i lau limu ana. O ka wa iho la no ia i iho ai ua poe wahine nei o ka lua i kahakai i ka auau.
A hoea lakou i kahakai, ia wa huli ae la ua Pele nei a olelo aku la i na kaikaina, ma ka i ana aku ia lakou: "E, auhea oukou e o'u pokii. O ke kai mua hoi ea, a pela hoi me na nalu mua, no'u nei ia no ko oukou nahau mua. Aia hoi a noi ke kai ia'u, alaila, ia oukou aku ka nui o ke kai." Ua ae mai la no na kaikaina i keia manao o ke kaikuana haku o lakou.
O ka manwa no ia i ku nae ai ua Pele nei e hele i ka auau kai a e heenalu nohoi. Ia manawa olelo aku la kekahi kaikaina ona: "Auhea kou papa e hee nalu ai oe?" Pane mai la ua Pele nei: "Na ka holona paha hoi ia o ke kau luna o ka papa, alaila, hee i ka nalu. O ka umauma nei no ka papa o ka mea akamai i ka hee nalu; a o na kipoohiwi nei nohoi na hoihoi i ka muku ame ka lala."
No keia pane a Pele ua emi pu iho la no ka manao o nei kaikaina i hoomoe aku ai no ia mea he papa heenalu. O ka eleu aku la no ia o ua Pele nei, a kuho ana iloko o ke kai, a au aku la no kulana nalu. Eia hoi na kaikaina ke nana aku nei i ua kaikuaana haku nei o lakou i ka au i waho lilo loa o ka moana. A ia wa olelo ae la o Hiiakaikaalemoe i kekahi mau HIiaka e ae: "Ea, o ka au hou no ka paha nei o ua wahine nei i ka aina a kakou i hele mai nei. E haalele ana ka paha auanei ua kaikuaana nei o kakou i nei wahi. Hele nohoi a hana oia pela ia kakou, alaila, ua pono no ka lilo ana o kana kane i kela hoahanau kakou."
Ia lakou nei no e nana ana i wahio lilo o ka moana ike aku la lakou nei i ke ku ana mai o kekahi nalu nui a ka launa ole. Aia ha'i ana mai, ua ike aku la lakou i keia wahi mea uuku e oili mai ana maluna o ua nalu nei. Oia hele o ua nalu nei a hiki loa i ko lakou nei ike moakaka ana aku i ke kaikuaana o lakou e hee mai ana iluna o ua nalu nei me ke akamai nui. O na kipoohiwi no o ua kaikuaana nei, oia no kona papa hee nalu.
He hele ia o ua Pele nei i ka muku me ka haaheo nui, a hoi i ka lala. He ui hoi kau i ua Pele nei. Hoomaka aku la na kaikaina e hookanikani-pihe mauka aku nei o ka aina no ka mahalo ana aku i ua kaikuaana nei. Oia hele nohoi o ua Pele nei a pae i nei nalu mua, hoi hou no ua Pele nei no ka lua o ka nalu. O ka hele ia a pau na nalu elima i ua Pele nei; hoi mai la ia a auau kai maoli iho la. A pau ka auau ana hoi mai la oia akula, olelo mai la i na kaikaina i ka i ana mai: "Ua noa ke kai o kakou. O ko oukou manawa hoi keia e hele nui ai i ka auau kai a hee nalu nohoi, elike me ko oukou makemake. O kahi pokii nei nae o kakou, aole keia o kona manawa e hee nalu ai. O maua e hoi ae a noho mai oia kiai ia'u i ko'u wa e hiamoe ana. Ae aku la nohoi na kaikaina.
O ka hoi no ia o ua Pele nei me kahi pokii uuku, oia Hiiaka-i-ka-poli-o-Pele a hoea i kahi hale lau-i i ako mua ia no e na kamaaina oia mau kaha, a huli mai la ua Pele nei a olelo mai la i ke kaikaina.
"E Hiiaka i kuu poli nei e! He wahi kauoha ka'u ia oe, a oia keia, e hiamoe ana au, oiaia ke hele mai nei na lihi liui o Awihi-ka-lani a lulluu i ka nipo a ka hiamoe. He hao wale hoi nei kiina a ka moe ia'u. Nolaila, e hooko ae hoi au i keia kaunu a ka po: nolaila, e kuu pokii, e kapu kuu hiamoe. Aohe kaikaina punahele o'u a hoala iho i kuu hiamoe:
(2/21/08)
"A eia hou keia kauoha a'u ia oe, e kuu pokii," wahi a a ua pele nei i hoomau mai ai i ka olelo ana i ke kaikaina: "E kali oe i kuu hiamoe a i ala ole au iloko o na la eiwa ame na po ewalu, alaila, e hoala iho oe ia'u ma kou kahea ana iho ia'u i keia Hulihia."
A o ka manawa ia a ua Pele nei i a'oa'o mai ai i ke kaikaina i ua Hulihia nei e kahea iho ai iaia ke hala na la eiwa ame na po ewalu o kona hiamoe ana. O ke a'oa'o o ua Pele nei a paanaau ua Hulihia nei i ka pokii kaikaina; alaila, pane hou mai la ia:
"Malia paha he kono keia a ka moe ia'u ina he alahele e hui aku ai au mme ke kane a kakou, ka mea hoi nona ke aloha a'u ame oukou, e o'u mau pokii, ame na kaikunanne o kakou i au ma nei i ke kai a hoea wale no kakou i keia aina. A ina aia ka puana a ka mmoe e koi mai nei ia'u, alaila, ua waiwai loa keia hiamoe ana. Nolaila, eia au ke hiamoe nei.